Παρουσίες: Νικολής Φράσκος

Παρουσίες: Νικολής Φράσκος / Ο αγιογράφος της ζωής
από την Χαρά Παπαδοπούλου

Σπουδές στη φαρμακευτική και στη συνέχεια ζωγραφική και αγιογραφία. Ποια ήταν η συγκυρία που οδήγησε σε αυτήν την πορεία;

Η συγκυρία ήταν περίεργη. Το 1979 δίνω εξετάσεις για την ιατρική υπό αντίξοες συνθήκες, έχοντας ένα δόντι έγκλειστο και παίρνοντας αντιβιώσεις. Πετυχαίνω στη Φαρμακευτική Αθηνών, αλλά στο μυαλό μου είναι ακόμη η ιατρική. Δίνω εξετάσεις στο Casa d’ Italia, ινστιτούτο ιταλικών, και ενώ είμαι έτοιμος να πάω στην Ιταλία, αποφασίζω να μείνω και να σπουδάσω φαρμακευτική για να δουλέψω στην έρευνα σε κάποια φαρμακοβιομηχανία.
Στη Σχολή μού αρέσανε πολύ τα εργαστήρια της χημείας, η βιολογία, ανοίγαμε δροσόφιλες στο μικροσκόπιο να δούμε το φυλετικό χτένι, στη βοτανική κρεμμύδια, πεύκο (pinus), κάναμε ενδιαφέροντα πράγματα. Μου είπαν όμως ότι, για να δουλέψω στην έρευνα, θα έπρεπε να τελειώσω και το χημικό, πράγμα που με αποθάρρυνε. Έτσι παρακολούθησα τα μαθήματα για τρία χρόνια στην Αθήνα και μετά γύρισα στη Χίο, όπου ασχολήθηκα με την αγιογραφία.

Η αγιογραφία πώς σου προέκυψε;

Από παιδί ζωγράφιζα. Η αγιογραφία μου προέκυψε από το ψάξιμο των υλικών. Δούλεψα διάφορα υλικά, λάδι, τέμπερες, δούλεψα πάνω σε ακουαρέλες, πάνω σε πέτρες, διάβασα πολλά βιβλία, η κύρια πηγή μου ήταν τα βιβλία. Κανείς δεν ήταν διατεθειμένος να μου δείξει. Μέχρι το 'Aγιο Όρος έφτασα, και όπου πήγαινα κατεβάζανε το πινέλο και μόνο συζητούσανε. Ώσπου έπεσε στα χέρια μου ένα βιβλίο του Πλακωτάρη, «Η τεχνική και τα υλικά στη ζωγραφική και τη διακόσμηση», και διάβασα για το αυγό.

Το αυγό είναι το κατεξοχήν υλικό της αγιογραφίας.

Ναι. Το αυγό είναι πολύ ωραίο υλικό, με το οποίο μπορείς να φτιάξεις ό,τι θέλεις. Δουλεύοντας λοιπόν το αυγό, μοιραία κατέληξα στην αγιογραφία. Μελέτησα τους παραδοσιακούς αγιογράφους, τον Κόντογλου, με τον οποίο ωστόσο αποπροσανατολίστηκα. Όλα του τα έργα ήτανε σφιχτά, στριμωγμένα και με πολύ στενή χρωματική τεχνοτροπία. Έκανα χρόνια για να ξεκολλήσω. Έτσι ασχολήθηκα με την αγιογραφία. Δεν πίστευα όμως ποτέ ότι θα ‘κανα αυτήν τη δουλειά για να ζήσω. Δεν το έβλεπα σαν δουλειά, ήταν το χόμπι μου, η αγαπημένη μου απασχόληση, το ότι μπόρεσα τελικά να κερδίζω από αυτό και τα προς το ζην ήταν για μένα το ιδανικό!

Επαγγελματικά πώς άρχισες να ασχολείσαι;

Με σύστησε μια φίλη μου, που ήξερε ότι ζωγράφιζα, σε ένα θείο της εργολάβο που έφτιαχνε εκκλησίες. Αυτός αγιογραφία δεν έκανε, έκανε διακόσμηση. Κάποια στιγμή έτυχε να μην έχει εργάτες εξειδικευμένους και με πήρε για να του φτιάχνω τις εικόνες.
Εκείνη την εποχή έμαθα πολλά πράγματα, έφτιαχνα αγιογραφίες καινούργιες και συντηρούσα παλιές σε εκκλησίες, ενώ ταυτόχρονα μπήκα και στη διαδικασία να αποκαθιστώ ζωγραφιστά ταβάνια. Φαντάσου ότι τώρα έρχονται και μου ζητάνε να ξεσκεπάσω παλιές τοιχογραφίες που είναι βαμμένες μετά από χρόνια.

Όλα αυτά τα έμαθες από αυτόν τον εργολάβο;

Ό,τι έμαθα το έμαθα μόνος μου. Ο συγκεκριμένος εργολάβος δεν έφτιαχνε τίποτα μπροστά μου. Παλιά υπήρχε αυτή η νοοτροπία. Δε δείχνανε τίποτα, για να μην τους πάρουνε την τέχνη οι εργάτες και γίνουνε μαστόροι. Αυτό το κάνανε και οι παλιοί μπογιατζήδες. Περίεργες παλιές τεχνικές που τις συνάντησα στην πορεία, τις είδα σαν αποτέλεσμα από έτοιμα έργα άλλων. Ένας, μάλιστα, έβαζε παραβάν γύρω του για να φτιάξει μια απομίμηση σε μια κολόνα.

Να συνοψίσουμε λίγο το αντικείμενό σου, γιατί είναι αρκετά σύνθετο;

Κάνω εικόνες για εκκλησίες ή για ιδιώτες, συντηρήσεις παλιών εικόνων, κάνω οροφογραφίες, συντηρήσεις και καινούριες, ενώ παράλληλα διδάσκω αγιογραφία στο Ομήρειο Πνευματικό Κέντρο εδώ και δεκαπέντε χρόνια. Έχω κάνει επίσης και ορισμένες εκθέσεις ζωγραφικής χρησιμοποιώντας την τεχνική της αγιογραφίας, με θέματα εκκοσμικευμένα.

Τι εννοείς όταν λες εκκοσμικευμένα;

Τι εννοώ; Για παράδειγμα, η τελευταία έκθεση που έκανα, «Οι 'Aγγελοι του Πάθους», περιλάμβανε αγγελάκια από συγκεκριμένες εικόνες της σταύρωσης ή της αποκαθήλωσης. Μια άλλη έκθεση ήταν κοπέλες παρθένες από σκηνές των Εισοδίων της Θεοτόκου ή με άλλα θέματα δικά μου εντελώς διαφορετικά.

Απομονώνεις δηλαδή κάποια στοιχεία από μια βυζαντινή εικόνα ή αγιογραφία και τα επεξεργάζεσαι;

Ναι. Τα επεξεργάζομαι είτε διακοσμητικά είτε ζωγραφικά. Αλλάζω τα χρώματα, τα εντάσσω σε μια άλλη σύνθεση. Οι τελευταίες δουλειές ήταν σαν σπουδές, το ίδιο θέμα παρμένο από πολλές διαφορετικές εικόνες, σε εντελώς αλλαγμένο περιβάλλον από αυτό της εικόνας.
Αυτό ξεκίνησε επειδή είχα παρατηρήσει ότι στις εικόνες που έχουν βασικό θέμα, για παράδειγμα, τη σταύρωση, επαναλαμβανόταν μια μικρή λεπτομέρεια, π.χ. ο ήλιος, το φεγγάρι, σε άπειρες μορφές. Έψαξα, λοιπόν, να βρω όλες τις εικόνες που είχα συναντήσει τα στοιχεία αυτά και τα απομόνωσα.

Τα στοιχεία αυτά πλέον αποκτούν μια άλλη οντότητα, έτσι δεν είναι;

Είναι κάτι άλλο όταν είναι ενιαίο σύνολο και κάτι άλλο όταν είναι μόνα τους. Κάτι αυθύπαρκτο. Η ιδέα μου ήρθε για πρώτη φορά όταν μου ζητήσανε να κάνω κάτι διακοσμητικό για τη σκηνή σε μια συναυλία του Λουδοβίκου των Ανωγείων. Έκανα, λοιπόν, έναν άγγελο τεράστιο αιωρούμενο, σαν να ίπταται. Αυτό από μόνο του ήταν πλέον σημειολογικά ένα άλλο πράγμα, και έτσι ξεκίνησε και η ιδέα.

Οπότε φεύγεις πλέον από τη μεταφυσική και θρησκευτική διάσταση των θεμάτων και πας σε μια κοσμική θεματική ζωγραφική.

Αυτό ακριβώς. Και από την άλλη εξυπηρετώ την ανάγκη μου να μελετήσω. Αυτό που κάνω δηλαδή χρόνια με το μάτι, θέλω κάποια στιγμή να το κάνω και με το χέρι. Το ίδιο πράγμα αλλιώς το βλέπεις και αλλιώς το διαπραγματεύεσαι χρωματικά με το πινέλο σου, κάνεις το σχέδιό σου, αλλάζεις φόντο. Αλλιώς εντάσσεται ένα στοιχείο μέσα σε χρυσό φόντο, αλλιώς σε σκούρο, κάτι που δοκίμασα ζωγραφίζοντας πάνω σε χαρτόνια, κόκκινα ή μαύρα. Είναι μια διαρκής αναζήτηση. Απαιτεί πολύ χρόνο, που εγώ δεν έχω. Όταν βρίσκω χρόνο όμως το κάνω.

Στην τελευταία σου έκθεση «Οι ’γγελοι του Πάθους», τα αγγελάκια είναι ανασχεδιασμένα;

Στη στάση, στην κίνηση και την έκφραση είναι ακριβώς τα ίδια. Απλώς έχω αλλάξει τα χρώματά τους και τη μεταξύ τους σχέση. Ενώ ανάμεσά τους μπορεί να ήταν ένας σταυρωμένος, τώρα να είναι βαλμένα σε άλλη σχέση. Κατά τ’ άλλα δεν αυτοσχεδίασα σε τίποτα. Δεν έκανα κανένα άγγελο δικό μου, αλλά θυμάμαι από ποια εικόνα πήρα τον καθένα, ποιο ήταν το πρωτότυπό του.

Μίλησέ μας λίγο για την τεχνοτροπία, ποια είναι η διαδικασία για να φτιάξεις π.χ. μια κατά παραγγελία εικόνα;

Υπάρχουν μοντέλα εικόνων. Τα παλιά χρόνια υπήρχαν, όχι ακριβώς σχολές, αλλά πολλοί αγιογράφοι που έφτιαχναν μια εικόνα με έναν συγκεκριμένο τρόπο. Εάν έρθει κάποιος και σου δείξει ένα συγκεκριμένο μοντέλο, έχεις την υποχρέωση να φτιάξεις αυτήν την εικόνα όπως ακριβώς τη βλέπεις.

Είναι πιστή δηλαδή η αντιγραφή;

Ουσιαστικά ναι. Δεν είναι δημιουργία. Υπάρχουν περιπτώσεις που έχεις την ευχέρεια να συνδυάσεις στοιχεία από 2-3 εικόνες και να φτιάξεις ένα καινούριο σχέδιο. Η εξέλιξη της αγιογραφίας είναι σε επιμέρους πράγματα. Έχω δει, π.χ., στην Αθήνα που βάζουν σύννεφα για φόντο, το χρώμα δεν είναι πλακάτο, βάζουν μέσα πιο αέρινες αποχρώσεις, αλλά επί της ουσίας είναι το ίδιο πράγμα.
Δε δημιουργούνται πια πρωτότυπες εικόνες. Δογματικά είναι πεπερασμένα τα πράγματα. Αν κάποιος θέλει να φτιάξει την Αγία Τριάδα, δεν μπορεί να απεικονίσει ταυτόχρονα τον Πατέρα, τον Υιό και το 'Aγιο Πνεύμα, γιατί είναι ομοούσιοι, αλλά τη «φιλοξενία του Αβραάμ», όπου σ’ ένα τραπέζι κάθονται τρεις άγγελοι.
Ωστόσο υπάρχουν πολλές παραλλαγές, μπορείς να κάνεις χιλιάδες πράγματα, εγώ π.χ. χρησιμοποιώ την τεχνική της αγιογραφίας για να κάνω άλλα είδη.

Ζωγραφίζεις πάντα με τα ίδια υλικά;

Τα τελευταία χρόνια σε 2-3 εκθέσεις που έχω κάνει με αυτά τα κάπως αγιογραφικά θέματα, δούλεψα με αυγό τέμπερα. Και αν δεν είχα τον περιορισμό των υλικών, αν δεν έπρεπε δηλαδή να ζωγραφίζω σε προετοιμασμένη επιφάνεια για την επιβίωση του ίδιου του έργου, γιατί στο χαρτόνι έχεις μεγάλο κίνδυνο από εντομοφαγία λόγω του αυγού, και από την άλλη αν το βερνικώσεις αλλάζει το χρώμα, δε θα ζωγράφιζα σε τίποτα άλλο, παρά σε ξύλα γυμνά και σε χαρτόνια.

Ποια είναι η διαδικασία για να φτιάξεις μια εικόνα;

Επειδή έχουμε πολλές παράλληλες δραστηριότητες στην κατασκευή μιας εικόνας, οι χρόνοι είναι μεγάλοι σε διάρκεια. Πρέπει να προετοιμάσεις το ξύλο, δηλαδή να του περάσεις ένα απορροφητικό επίχρισμα (κουνελόκολλα με κιμωλία) που θα υποδεχτεί τα υλικά. Να το στοκάρεις, αφού περάσει μια ορισμένη ώρα μέχρι να στεγνώσει η «προετοιμασία» και μετά να περάσεις το δεύτερο χέρι -τρία χέρια το περνάω εγώ-, το τρίβω με το γυαλόχαρτο να γίνει λείο. Να μεταφέρεις το σχέδιο. Μετά να ετοιμάσεις να χρυσώσεις, δηλαδή στεγανοποιείς με γόμα-λάκα, πάνω από αυτό βάζεις την κόλλα, το μιξιόν, και περιμένεις δώδεκα ώρες να στεγνώσει. Αν είναι βοριάς στεγνώνει πιο γρήγορα, αν είναι νοτιάς πιο αργά, έπειτα να κολλήσεις τα φύλλα του χρυσού και μετά να αρχίσεις να ζωγραφίζεις.
Όσο γρήγορα και να θέλεις να το κάνεις, πρέπει να περάσει από ορισμένα στάδια, από κει και μετά μπορείς να ζωγραφίσεις την εικόνα και μέσα σε μια μέρα.

Ας μιλήσουμε τώρα για τη διδασκαλία της αγιογραφίας στο Ομήρειο Πνευματικό Κέντρο. Τι είναι αυτό που ενδιαφέρει περισσότερο τους μαθητές σου στην αγιογραφία;

Οι μαθητές μου είναι από παιδιά γυμνασίου μέχρι 80 χρονών. Η αγιογραφία έχει την έννοια της χειροτεχνίας, είναι απασχόληση σε πολλά επίπεδα. Από την άλλη, είναι και κάποιοι μοναχικοί που τη θέλουν για συντροφιά, να περνάει ευχάριστα ο χρόνος τους. 'Aλλοι αυτό που ουσιαστικά θέλουν είναι να φτιάξουν μια εικόνα. Οι πιο πολλοί δεν ξέρουν ούτε σχέδιο ούτε τίποτα, ωστόσο στο ζήτημα του σχεδίου δεν επιμένω, γιατί δεν υπάρχει χρόνος να διδαχτούν και σχέδιο και όλα τα υπόλοιπα. Παίρνουμε ένα έτοιμο σχέδιο και κάνουμε τη διδασκαλία στο χρώμα. Έχω όμως και νέους μαθητές που έχουν γίνει επαγγελματίες.

Και το θέατρο πώς συνδυάστηκε με όλα αυτά; Διάβασα ότι έχεις κάνει και σκηνογραφία σε θεατρικές παραστάσεις.

Κοίτα να δεις, όπως είπα, έχω ασχοληθεί με διάφορα. Έτσι με καλέσανε να βοηθήσω και στη θεατρική ομάδα Χίου. Μαζί με ένα φίλο ζωγράφο και έναν συντηρητή, μέλη της ομάδας, πήγα και ζωγραφίσαμε τα σκηνικά τους για το «Δράκο» του Σβάρτς που ανεβάζανε τότε. Μετά κάθε χρόνο με καλούσαν να φτιάξω σκηνικά. Έχω κάνει και για το Σύλλογο Γυναικών, το ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ Βορείου Αιγαίου κ.ά.
Μέχρι πριν από μερικά χρόνια έπαιζα κιόλας σε μια θεατρική ομάδα ορισμένους μικρούς ρόλους και παρακολουθούσα τα θεατρικά σεμινάρια του Ομηρείου Πνευματικού Κέντρου. Ε, και αφού φαίνεται ότι τα ξέρετε ήδη, γιατί αλλιώς δε θα τα έλεγα, έχουμε κάνει και εικονογραφήσεις σε βιβλία, όπως π.χ. «Τα παραμύθια της Χίου» μιας φίλης μου, της Δέσποινας Δαμιανού που εξέδωσε το Ομήρειο. Δεν πήρα λεφτά, εννοείται, ούτε από το θέατρο έπαιρνα λεφτά. Από ευχαρίστηση ασχολούμαι όταν έχω χρόνο, δηλαδή εδώ που τα λέμε και να μην έχω χρόνο, γιατί στριμώχνομαι για να τα προλάβω όλα αυτά. Κάθε μέρα κοιμάμαι στις 2 με 3 η ώρα τη νύχτα και σηκώνομαι στις 7 το πρωί.

Κλείνοντας, στην Ελλάδα πώς τα βλέπεις τα εικαστικά πράγματα γενικά;

Μερικά από αυτά που παρακολουθώ-θα το πω χοντροκομμένα-βαφτίζουν το πουρνάρι ψάρι και αντίστροφα. Για παράδειγμα, ο Τσόκλης μου αρέσει πολύ, αλλά όταν κάνει αυτά τα περίεργα με τα καρπούζια… Θέλω να πω ότι, ναι, ο άνθρωπος μπορεί να θέλει να πει πολλά πράγματα, όπως κι εγώ, π.χ., όταν άρχισα να ζωγραφίζω, έκανα έναν άγγελο να κρατάει ένα τηλεκοντρόλ, γιατί ήθελα να εκφράσω τις σκέψεις μου με εικόνες. 'Αλλο αυτό και άλλο εγώ που είμαι ο φτασμένος ο ζωγράφος, με λόγο στην κοινωνία, να λέω ό,τι θέλω όπως θέλω. 'Aλλο παράδειγμα, ο Φασιανός, που μπορεί να ξεκίνησε με πολύ ωραία ζωγραφική, αλλά τώρα όχι μόνο αναπαράγεται, αλλά κάνει και αισχρά κατασκευάσματα, έτσι; Να κάνεις μια φιγούρα με μαλλιά που πετάνε και να λες ότι κάνεις τέχνη και να το πουλάς κιόλας, επειδή είσαι αυτός που είσαι, είναι ουσιαστικά σαν να πουλάς τις υπογραφές σου. Από την άλλη είναι το εμπόριο των γκαλερί που ανεβάζουν και κατεβάζουν καλλιτέχνες. Αυτό ωστόσο συμβαίνει παγκόσμια, είναι γενικά το εμπόριο της τέχνης, που από αυτό εγώ δε θέλω να ξέρω τίποτα, δε με ενδιαφέρει.

Δεν υπάρχει δηλαδή καμιά ελπίδα;

Υπάρχουν πολύ ωραίες δουλειές, προσπάθειες και ψαξίματα, και αυτό που έχω καταλάβει από την αρχή είναι πως ό,τι και να φτιάξεις το έχει ξαναπεί άλλος. Δεν υπάρχει παρθενογένεση. Δε θα πεις τίποτα πρωτότυπο και τίποτα καινούριο. Από κει και πέρα λες: «βάζω κι εγώ μια πετρούλα, αν χτιστεί ποτέ τοίχος, να υπάρχει», τίποτα άλλο.