Τα κοινωνικά και ατομικά αίτια της τοξικοεξάρτησης και ο κοινωνικός ρόλος του φαρμακοποιού απέναντι στο πρόβλημα

’ρθρο με αφορμή τη παγκόσμια ημέρα κατά των ναρκωτικών

«Ως εξάρτηση ορίζεται μια κατάσταση κατά την οποία ένα άτομο, ζώντας σε συγκεκριμένες συνθήκες οικογενειακές και κοινωνικές προσφεύγει στην κατάχρηση ουσιών προκειμένου να απαντήσει σε ψυχολογικά και κοινωνικά αδιέξοδα και να καλύψει συναισθηματικές και πνευματικές ανάγκες»

Φ.Ζαφειρίδης

Εισαγωγή

Είναι γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότερες επιδημιολογικές έρευνες αναδεικνύουν την κατακόρυφη αύξηση των διάφορων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων τόσο σε παγκόσμια κλίμακα όσο και σε εθνικό επίπεδο. Ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά παραδείγματα που αποδεικνύει το μέγεθος του προβλήματος είναι αυτό της χρήσης ναρκωτικών ουσιών και της κατάχρησης ψυχοτρόπων φαρμάκων.

Κοινωνικά αίτια

Για να μπορέσουμε να δούμε το πρόβλημα της εξάρτησης από ουσίες συνολικά, θα πρέπει να εμβαθύνουμε όχι μόνο στα ατομικά αίτια που ωθούν το άτομο στη χρήση αλλά και γενικότερα στις κοινωνικές μεταβλητές που παρεμβάλλονται, και αυτό γιατί όσο ένα πρόβλημα διογκώνεται σε μια κοινωνία, τόσο υποπτευόμαστε ότι κάτι σαθρό υπάρχει στα θεμέλια της. Το πρόβλημα των ναρκωτικών λοιπόν, αποτελεί σήμερα ένα από τα μεγαλύτερα και δυσεπίλυτα προβλήματα των σύγχρονων κοινωνιών με κοινωνικές, οικονομικές αλλά και πολιτικές προεκτάσεις. Τα ναρκωτικά καθώς και άλλα κοινωνικά προβλήματα όπως η εγκληματικότητα, η βία και η νεανική παραβατικότητα βρίσκονται σε άμεσο συσχετισμό με αδυναμίες της κοινωνίας μας, του εκπαιδευτικού μας συστήματος αλλά και των κρατικών δομών πρόληψης και θεραπείας. Με λίγα λόγια θα λέγαμε ότι τα σύγχρονα ψυχοκοινωνικά προβλήματα αποτελούν απόρροια των νέων κοινωνικών δεδομένων και του σύγχρονου τρόπου ζωής.

Η ανάπτυξη της σύγχρονης βιομηχανικής κοινωνίας συμβαδίζει με την ανάπτυξη του προβλήματος της κατάχρησης φαρμακευτικών ουσιών και αυτό δεν αποτελεί βέβαια τυχαίο γεγονός. Η επίλυση μιας σειράς απλών βιοποριστικών προβλημάτων, η αποξένωση, η μοναξιά στις μεγαλουπόλεις, η εντατικοποίηση της εργασίας, το στρες και ο ανταγωνισμός που επιβάλλουν οι σύγχρονοι ρυθμοί ανάπτυξης, καθώς και η ψευδαίσθηση της κατάκτησης της ευτυχίας με τη συσσώρευση χρήματος και δύναμης, φαίνεται ότι αποτελούν σημαντικές πλευρές της αιτιολογίας του προβλήματος (Ζαφειρίδης 1988) αλλά και της κατακόρυφης αύξησής του τα τελευταία χρόνια.

Επιδημιολογικές έρευνες δείχνουν, όλο και περισσότερο, την αύξηση των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων, ακόμα και σε μικρές ηλικίες, πράγμα που επιβεβαιώνει τους φόβους μας ότι οι παραδοσιακές άμυνες της κοινωνίας μας, όπως είναι η οικογένεια, η γειτονιά, η παρέα, οι τοπικοί σύλλογοι, το σχολείο και γενικότερα η Ελληνική παράδοση αποδυναμώνονται και τη θέση τους παίρνει η αποξένωση, η παθητικότητα, ο εγωκεντρισμός και εν γένει ο δυτικός τρόπος ζωής.

Σύμφωνα με το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης και Πληροφόρησης για τα Ναρκωτικά και την Τοξικομανία ο αριθμός προβληματικών χρηστών, κατά το 2009, με κύρια ουσία την ηρωίνη ανέρχεται στους 24.097 όταν το 2003 ο αριθμός ήταν 17.767. Όπως καταλαβαίνουμε τα δεδομένα συνεχώς αλλάζουν και πολλοί είναι αυτοί που προτείνουν άμεσες παρεμβάσεις ώστε να περιοριστεί η ραγδαία αύξηση του προβλήματος.

 

 

Είναι γενικά παραδεκτό ότι το πρόβλημα των ναρκωτικών είναι ένα πρόβλημα με πολλές συνιστώσες, κοινωνικές και ατομικές. Δεδομένης λοιπόν, μιας κοινωνικής κατάστασης όπου προβλήματα, όπως η ανεργία και οι έντονες ψυχοπιεστικές συνθήκες που προαναφέραμε, διογκώνονται, διάφοροι ατομικοί παράγοντες συνεπικουρούν στην εξάπλωση του προβλήματος και καθιστούν τα άτομα ευάλωτα.

Ατομικά αίτια

Για τα ατομικά αίτια που ωθούν το άτομο στη χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών έχουν αναπτυχθεί κατά καιρούς διάφορες θεωρίες. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε τη συμπεριφορική προσέγγιση που υποστηρίζει ότι εμπειρίες που οδηγούν σε συναισθήματα ικανοποίησης επαναλαμβάνονται ευκολότερα από εκείνες που οδηγούν σε συναισθήματα δυσαρέσκειας. Επομένως, οι τοξικές ουσίες χρησιμοποιούνται, γιατί αυξάνουν τα θετικά στοιχεία και ταυτόχρονα λυτρώνουν από τα αρνητικά (ενδόψυχα προβλήματα) (Παπαγεωργίου 1990). Η εξάρτηση είναι σύμπτωμα, σύμφωνα με τους συμπεριφορικούς, που προήλθε μέσα από μια διαδικασία μάθησης. Γι’ αυτό το λόγο στη θεραπεία στόχος είναι μέσα από μια άλλη διαδικασία μάθησης το σύμπτωμα αυτό, "εξαρτημένη συμπεριφορά”, να "ξεμαθευτεί” και ταυτόχρονα να δημιουργηθεί κάποιος άλλος τρόπος αντιμετώπισης των πραγμάτων, δηλαδή να αντικατασταθεί με μια άλλη συμπεριφορά (Kooyman 1993).

Μια δεύτερη προσέγγιση στην οποία αρχικά στηρίχθηκαν τα προγράμματα μεθαδόνης είναι η βιολογική. Οι θεωρίες που αναπτύχθηκαν εστιάζονται κυρίως στην πιθανή ύπαρξη έμφυτων κληρονομικών ή επίκτητων φυσιολογικών καταστάσεων, οι οποίες κάνουν ένα άτομο ευάλωτο σε μια εξάρτηση. Πολλοί υποστηρικτές αυτής της θεωρίας πιστεύουν ότι η εξάρτηση είναι μια μεταβολική δυσλειτουργία που αφορά τη μειωμένη και μη επαρκή παραγωγή ενδορφινών στον οργανισμό με αποτέλεσμα το άτομο να αναζητά να τις αναπληρώσει μέσω των οποιοειδών. Βέβαια, οι θεωρίες αυτές αρχίζουν πλέον να καταρρέουν, διότι εάν η εξάρτηση ήταν το αποτέλεσμα βιολογικών παραγόντων, τότε η απάντηση θα ήταν η υποχρεωτική σωματική αποτοξίνωση. Αντίθετα όμως η θεραπεία ξεκινά μετά τη σωματική αποτοξίνωση (Kooyman 1993).

Μια από τις θεωρίες που αξίζει να σταθούμε είναι αυτή που στηρίχθηκε στους γνωστούς εκπροσώπους της ανθρωπιστικής ψυχολογίας Maslow και Rogers. Η κάλυψη των ψυχικών αναγκών που ο Maslow αναφέρει στη πυραμίδα του, αποτελεί πρωταρχικό στόχο πολλών προγραμμάτων απεξάρτησης. Η χρήση άλλωστε μέσα στα περισσότερα θεραπευτικά προγράμματα τεχνικών της ανθρωπιστικής ψυχοθεραπείας για την κάλυψη ψυχικών αναγκών, όπως η αγάπη, η ασφάλεια, η επικοινωνία, η αυτοεκτίμηση και η συντροφικότητα, επιβεβαιώνει πολλές φορές έλλειμμα των χρηστών σε αυτές τις ανάγκες.

Σύμφωνα με όσους ενστερνίζονται τις απόψεις της ανθρωπιστικής ψυχολογίας η εξάρτηση αποτελεί την προσπάθεια του ατόμου να καλύψει τις βασικές ψυχικές ανάγκες της ανθρώπινης ύπαρξης και την προσπάθεια άμβλυνσης του ψυχικού πόνου που έχει επιφέρει η μη κάλυψη αυτών των αναγκών.

Τα οποιοειδή άλλωστε δεν κατευνάζουν μόνο το σωματικό πόνο, αλλά απαλύνουν και τον ψυχικό. Όσοι έχουμε ασχοληθεί με τις εξαρτήσεις και τις εξαρτησιογόνες ουσίες διαπιστώνουμε καθημερινά ότι τα ναρκωτικά έχουν την ιδιότητα να απαλύνουν τον ψυχικό πόνο, να θάβουν τα ψυχικά προβλήματα και να κάνουν το άτομο να ξεφεύγει από τα προβλήματα που έχουν συσσωρεύτει κυρίως από τη παιδική ηλικία. Τα άτομα που καταφεύγουν στη χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών προσπαθούν να κατευνάσουν τον ψυχικό πόνο που προήλθε από μια ασταθή και μη φυσιολογική ενηλικίωση.

Βέβαια, οι ανθρωπιστικές θεωρίες μπορεί να μην αποτελούν πάντα τον κανόνα, όμως ως γονείς οφείλουμε να δίνουμε αγάπη, στοργή, επικοινωνία και συντροφικότητα στα παιδιά μας θωρακίζοντάς τα απέναντι σε οποιαδήποτε εξαρτητική συμπεριφορά, που στόχο θα έχει να καλύψει τις πρωτογενής ανθρώπινες ψυχικές ανάγκες που προαναφέραμε. Παράλληλα, ένα παιδί μπορεί κάλλιστα να καλύψει όλες αυτές τις ανάγκες μέσω του σχολείου, της παρέας στη γειτονιά, των αθλητικών ομάδων, των συλλόγων και της δημιουργικής απασχόλησης (μουσική, χορός κ.α.) Και για να συνδέσουμε τα όσα αναφέραμε στην αρχή για τις αδυναμίες της κοινωνίας μας, για την κατάρρευση των παραδοσιακών κοινωνικών μηχανισμών άμυνας και της κοινωνικής αιτιοπαθογένιας, όταν ένα παιδί δεν καλύπτει τις πρωτογενείς του ψυχικές ανάγκες μέσω της οικογένειας αλλά ούτε μέσω του σχολείου, της γειτονιάς κ.α., τότε είναι ευάλωτο. Για το λόγο αυτό προαναφέραμε ότι όσο αυξάνεται το φαινόμενο, τόσο υποπτευόμαστε ότι οι κοινωνικές δομές, όπως είναι το σχολείο, δεν προσφέρουν όσα οφείλουν.

Ο ρόλος του φαρμακοποιού

Είναι γενικά παραδεκτό ότι ο φαρμακοποιός είναι ο επιστήμονας υγείας που γνωρίζει όσο κανένας άλλος το μέγεθος του προβλήματος των ναρκωτικών και της τοξικοεξάρτησης, όχι τόσο λόγω της επιστημονικής του κατάρτισης, όσο κυρίως λόγω της εμπειρίας του στο φαρμακείο. Είναι ίσως ο μοναδικός επιστήμονας υγείας που γνωρίζει το λεγόμενο «κρυμμένο πληθυσμό» ναρκομανών της περιοχής του αλλά και τον τρόπο συμπεριφοράς και δράσης του. Πολλοί είναι εκείνοι οι ναρκομανείς που επισκέπτονται καθημερινά το φαρμακείο, για να ζητήσουν σύριγγες ινσουλίνης, ενώ πολλοί είναι και εκείνοι που με πλαστές συνταγές προσπαθούν να πάρουν κάποιο υπνωτικό φάρμακο. Ο φαρμακοποιός μέσα από την εμπειρία του έχει μάθει να αναγνωρίζει και να συμπεριφέρεται ανάλογα.

Είναι γεγονός όμως ότι μέχρι σήμερα δεν έχει γίνει μια συλλογική προσπάθεια βοήθειας αυτών των ατόμων μέσα από τον κλάδο μας. Είναι βέβαια αρκετά δύσκολο, ακόμα και για κάποιον εξειδικευμένο, να μιλήσει για απεξάρτηση σε κάποιο άτομο τη στιγμή που φτάνει στο φαρμακείο να ζητήσει σύριγγα, τη στιγμή δηλαδή που το μόνο που έχει στο μυαλό του είναι «η πρέζα».

Όμως στο τομέα της ενημέρωσης και της καθοδήγησης σε οικογενειακό επίπεδο ο φαρμακοποιός έχει σημαντικό ρόλο να παίξει. Ο φαρμακοποιός οφείλει να είναι ενημερωμένος πάνω στο πρόβλημα και να παρέχει πληροφορίες σε γονείς και ενδιαφερόμενους. Είναι στιγμή, καθώς έχουμε καταστήσει τα φαρμακεία μας «συμβουλευτικούς σταθμούς» σε διάφορα θέματα υγείας, να συμβάλουμε από την πλευρά μας τόσο στην πρόληψη όσο και στην απεξάρτηση.

Μια καλή ιδέα θα ήταν η συνεργασία τοπικών φαρμακευτικών συλλόγων με προγράμματα απεξάρτησης στο επίπεδο ενημέρωσης των φαρμακοποιών και με απώτερο σκοπό την παραπομπή εξαρτημένων και των οικογενειών τους σε αυτά. Χαρακτηριστικά αναφέρω τη δράση του ανοιχτού προγράμματος απεξάρτησης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας) το 2006 και της οποίας είχα την τιμή να μετέχω και να συντονίζω, όπου μεταπτυχιακοί φοιτητές του Τμήματος Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου επισκέφθηκαν φαρμακεία της Θεσσαλονίκης και μοίρασαν ενημερωτικό υλικό με σκοπό να αναδείξουν το κοινωνικό ρόλο αλλά και το έργο που μπορεί να προσφέρει ο φαρμακοποιός στο θέμα των εξαρτήσεων, να ευαισθητοποιήσουν τους φαρμακοποιούς, και να τους παροτρύνουν να παραπέμψουν τα εξαρτημένα άτομα που επισκέπτονται το φαρμακείο, στο συγκεκριμένο πρόγραμμα δίνοντάς τους μια μικρή κάρτα με το τηλέφωνο και τη διεύθυνση τους συγκεκριμένου ανοιχτού προγράμματος.

Μέσα από τη συγκεκριμένη εμπειρία αλλά και μέσα από την εμπειρία στο φαρμακείο αυτό που σήμερα μπορούμε να πούμε προς έναν πιεστικό χρήστη που θέλει κάποιο υπνωτικό φάρμακο θα ήταν: «το μόνο που μπορώ να σου δώσω και στο δίνω απλόχερα είναι η συμβουλή μου να προσπαθήσεις να απεξαρτηθείς άμεσα», ή μια καλή ερώτηση θα ήταν: «είσαι ευχαριστημένος από τη ζωή σου;» και στην πιθανή αρνητική απάντηση η ανταπάντηση θα ήταν «τότε γιατί δεν κάνεις κάτι για να την αλλάξεις». Είναι απλά λόγια που είναι πολύ πιθανό να κινητοποιήσουν κάποιους χρήστες οι οποίοι στη πλειοψηφία τους είναι ευαίσθητα άτομα. Το προτέρημα αυτό, της άμεσης επαφής με τα άτομα που είναι σε χρήση, το έχει μόνο ο φαρμακοποιός και μπορεί να πετύχει πολλά δείχνοντας απλά ειλικρινή και έντιμη στάση απέναντι σε αυτά τα άτομα. Με όπλο τη γνώση, την απομυθοποίηση, την απαλαγή από κάθε φόβο αλλά και τη διάθεση οι φαρμακοποιοί μπορούν και οφείλουν να σταθούν αντιμέτωποι με το πρόβλημα.

Εν κατακλείδι, το πρόβλημα των ναρκωτικών αποτελεί αναμφισβήτητα ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα που ταλανίζει, εδώ και δεκαετίες, κοινωνίες ανά τον κόσμο. Η ενεργοποίηση των πολιτών και ιδιαιτέρως των ειδικών και άμεσα εμπλεκομένων θεωρείται αναγκαία, πάντα μέσα σε ένα πλαίσιο συλλογικότητας και αλληλεγγύης. Είναι απαραίτητο όμως να υπάρξει και από την πλευρά των απλών πολιτών αναίρεση της παθητικής στάσης, που τείνει να χαρακτηρίζει την εποχή μας, σε θέματα υγείας και να υπάρξει ανάληψη της προσωπικής ευθύνης. 

 

Εικ. Προγράμματα απεξάρτησης του ΚΕ.ΘΕ.Α.

Βιβλιογραφία

- Kooyman M. (1993) The Therapeutic Community for Addicts. Swets& Zeitlinger, B. V.,Amsterdam, Lisse.

-Ετήσια έκθεση για τη κατάσταση του προβλήματος των ναρκωτικών και των οινοπνευματωδών στην Ελλάδα 2010. Ευρευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής.

-Παπαγεωργίου Ε. (1985). Εξαρτήσεις στη ζωή μας. Αθήνα: Ιατρικές εκδόσεις Π.Χ.Πασχαλίδη.

-Ζαφειρίδης Φ. (1988) Βασικές θέσεις στο πρόβλημα της χρήσης εξαρτητικών ουσιών. Πανελλήνια Ενημερωτική Συνάντηση για τα ναρκωτικά. 3,4 και 5 Μαρτίου Αθήνα.


Ο Χρήστος Γ. Ξανθόπουλος, είναι φαρμακοποιός μετεκπαιδευθείς στην Κοινωνική και Κλινική Ψυχολογία των Εξαρτήσεων και Ψυχοκοινωνικών Προβλημάτων Α.Π.Θ., μέλος Δ.Σ. Φ.Σ.Θ.