Ψυχολογικές προεκτάσεις του καρκίνου

Εισαγωγή

Δεν υπάρχει αρρώστια που να προκαλεί τόσο επώδυνους συνειρμούς όσο ο καρκίνος. Οι περισσότεροι από εμάς αποφεύγουμε ακόμα και να τον κατονομάσουμε. Αντίθετα, ακούμε χαρακτηρισμούς όπως η «επάρατη» νόσος, η «ανίατη» ασθένεια, το «κακό». Χρησιμοποιούμε επιθετικές λέξεις για να τον περιγράψουμε. Μιλάμε για θύματα του καρκίνου, για μάχη με τον καρκίνο και για το πώς ο καρκίνος επιτίθεται στο σώμα. Θεωρείται συνήθως πιο τρομακτική ασθένεια σε σχέση με άλλες εξίσου σοβαρές ιατρικές καταστάσεις. Ίσως γιατί φαίνεται να εμφανίζεται ύπουλα και σιωπηλά από το ίδιο το σώμα. Απόρροια όλων αυτών είναι οι διάφορες προκαταλήψεις και κοινωνικές δυσλειτουργικές απόψεις και στάσεις που παρατηρούνται σχετικά με τη νόσο, όπως για παράδειγμα ότι ο καρκίνος είναι μεταδοτικός, στιγματίζει τον ασθενή και την οικογένειά του, οι θεραπείες είναι επώδυνες και συχνά χωρίς αποτέλεσμα και τέλος ότι ο ασθενής καταλήγει να έχει ένα βασανιστικό θάνατο.

Παρόλα αυτά, ο καρκίνος είναι μια συνηθισμένη ασθένεια. Παραμένει η κυριότερη αιτία θανάτου μετά τις καρδιαγγειακές παθήσεις.

Επειδή η συνεχιζόμενη πρόοδος στη θεραπεία έχει μετατρέψει τον καρκίνο από μια ανίατη σε μια πολλές φορές χρόνια και συχνά θεραπεύσιμη νόσο, οι ψυχοκοινωνικές διαστάσεις του καρκίνου -η αντίδραση στη διάγνωση, στη νόσο αλλά και στη θεραπεία- αποκτούν ολοένα και μεγαλύτερη σημασία.

Η αντίδραση του ασθενή στη νόσο

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα στάδια ψυχολογικής προσαρμογής που περιέγραψε η Kubler-Ross το 1969. Σύμφωνα με αυτή την περιγραφή τα στάδια της συναισθηματικής αντίδρασης του ασθενούς με θανατηφόρο νόσο είναι τα εξής:

• ’ρνηση: Ο ασθενής αρνείται ότι η ζωή του απειλείται και φαντασιώνεται ότι θα ζήσει μέχρι τα βαθιά γηρατειά. Η άρνηση αποτελεί ένα μηχανισμό άμυνας που προστατεύει προσωρινά τον ασθενή από μια οδυνηρή πραγματικότητα.
• Οργή: Η άρνηση δίνει τη θέση της στο θυμό, που συμπυκνώνεται στο ερώτημα «γιατί εγώ; είναι άδικο». Ο ασθενής διακατέχεται από μια βαθύτερη αίσθηση αδικίας, αδυναμίας και έλλειψης ελέγχου. Συχνά οι ασθενείς στρέφουν τον θυμό τους προς τους οικείους τους, το ιατρονοσηλευτικό προσωπικό, ακόμα και το Θεό. ’λλες φορές πάλι διοχετεύουν το θυμό τους στον ίδιο τους τον εαυτό, βιώνοντας έντονες ενοχές.
• Διαπραγμάτευση: Ο ασθενής προσπαθεί να απομακρύνει το τέλος με μεταφυσικές προσεγγίσεις και αναζητήσεις. Η διαπραγμάτευση γίνεται συνήθως με κάποιο άτομο κύρους, π.χ. το γιατρό ή ακόμα και το Θεό, προσφέροντας έτσι την ψευδαίσθηση ότι μπορεί να καθυστερήσει ή να αποτρέψει την επιδείνωση της αρρώστιας ή το θάνατο.
• Κατάθλιψη: Επικρατεί η κατάθλιψη ως αποτέλεσμα της επίγνωσης από την ασθενή των συσσωρευμένων απωλειών που βιώνει στο παρόν και μπορούν να αφορούν την εικόνα του σώματος, τις ικανότητες, την εργασία, την υγεία, τον τρόπο ζωής και τις διαπροσωπικές σχέσεις.
• Αποδοχή: Στο στάδιο αυτό ο ασθενής παύει να αγωνίζεται και προοδευτικά συμφιλιώνεται με την ιδέα της νόσου, ακόμα και με την προοπτική του θανάτου, χωρίς όμως να παραιτείται από τη ζωή. Επιδιώκει συνθήκες που του εξασφαλίζουν ποιότητα ζωής και αξιοπρέπεια τις τελευταίες μέρες. Η ελπίδα παίρνει νέα μορφή, δίνοντας νόημα και προοπτική στο υπόλοιπο της ζωής.

Οι ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις της νόσου

Ο ασθενής με καρκίνο παρουσιάζει ένα ευρύ φάσμα ψυχολογικών και κοινωνικών αντιδράσεων. Από τις ψυχοπαθολογικές καταστάσεις που συνοδεύουν τον καρκίνο, οι πιο συνηθισμένες είναι η διαταραχή προσαρμογής και η κατάθλιψη. Η διαταραχή προσαρμογής αποτελεί τη συνηθέστερη μορφή αντίδρασης και ακολουθεί κυρίως τη συνειδητοποίηση του ατόμου ότι πάσχει από καρκίνο. Οι ασθενείς αισθάνονται συντετριμμένοι και αδύναμοι να ανταπεξέλθουν στις απαιτήσεις της ζωής. Συχνά εκδηλώνουν αϋπνία, κεφαλαλγία, αίσθημα παλμών και άλλα σωματικά συμπτώματα που δεν σχετίζονται με τον καρκίνο.

Η θλίψη που ακολουθεί τη συνειδητοποίηση της αρρώστιας δεν θα πρέπει να θεωρηθεί παθολογική. Υπάρχουν περιπτώσεις όμως όπου η αντίδραση του ασθενούς αποκτά διαστάσεις κλινικής κατάθλιψης. Η κατάθλιψη χαρακτηρίζεται από ψυχολογικά και σωματικά συμπτώματα. Πιο συγκεκριμένα, ο ασθενής παρουσιάζει χαμηλή αυτοεκτίμηση, έλλειψη διάθεσης, ανηδονία, αίσθημα ενοχής ή/και αναξιότητας, έλλειψη ελπίδας, δυσκολία στη συγκέντρωση, κόπωση ή απώλεια ενέργειας, σωματικά ενοχλήματα, διαταραχή του ύπνου και της όρεξης, και σκέψεις ή απόπειρες αυτοκτονίας.

’λλες ψυχολογικές αντιδράσεις των ασθενών με καρκίνο περιλαμβάνουν φόβο θανάτου, φόβο αναπηρίας, φόβο εγκατάλειψης από τα σημαντικά για αυτούς πρόσωπα, φόβο απώλειας (απώλεια της εικόνας του σώματος, της ανεξαρτησίας, σεξουαλικότητας κ.ά.).

Παράγοντες που επηρεάζουν την αντίδραση στη νόσο

Η αντίδραση του ατόμου στον καρκίνο φαίνεται ότι επηρεάζεται από διάφορους παράγοντες, όπως το προσωπικό νόημα που αποδίδει στη νόσο (απώλεια, απειλή, τιμωρία), από την ηλικία του ασθενούς (νεότεροι ασθενείς αναφέρουν αυξημένα επίπεδα άγχους μιας και έχουν περισσότερα να χάσουν), από το φύλο (συμπτώματα άγχους και κατάθλιψης είναι πιο συχνά σε γυναίκες), προηγούμενη εμπειρία του καρκίνου (εξοικείωση με τη νόσο), προηγούμενο ψυχιατρικό ιστορικό (υψηλός κίνδυνος υποτροπής) και από το υποστηρικτικό δίκτυο του ασθενούς.

Στρατηγικές Αντιμετώπισης της νόσου

Οι στρατηγικές αντιμετώπισης της νόσου αφορούν διαφορετικά μοτίβα σκέψεων, πεποιθήσεων, στάσεων και συμπεριφορών που παρατηρούνται από τους ασθενείς που βιώνουν ή έχουν βιώσει την εμπειρία του καρκίνου. Λαμβάνοντας υπόψη όλα τα παραπάνω, οι στρατηγικές αντιμετώπισης που χρησιμοποιούν οι ασθενείς διακρίνονται σε ενεργητική και παθητική στρατηγική.

Στην πρώτη περίπτωση, οι ασθενείς επιζητούν ενεργά περισσότερη πληροφόρηση για την κατάστασή τους, απαιτούν να έχουν λόγο στην λήψη αποφάσεων για τη φαρμακευτική αγωγή, συμμετέχουν σε ομάδες αυτοβοήθειας, αναζητούν εναλλακτικές θεραπείες και προχωρούν σε αλλαγές τρόπου ζωής, όπως υιοθέτηση υγιεινής διατροφής και γυμναστική. Είναι αποφασισμένοι να ζήσουν όσο το δυνατόν πληρέστερα και χαρακτηρίζονται από έντονη αγωνιστικότητα.

Στην παθητική στρατηγική αντιμετώπισης, οι ασθενείς επιλέγουν μια πιο απόμακρη στάση, υιοθετώντας αποφευκτική συμπεριφορά απέναντι στη διαχείριση της νόσου. Τα άτομα αυτά χαρακτηρίζονται από αίσθημα αβοηθητότητας, απελπισίας και παραίτησης απέναντι στον καρκίνο. Η άρνησή τους να εμπλακούν συναισθηματικά και ενεργά είναι ο τρόπος που έχουν επιλέξει να αντιμετωπίσουν μια κατάσταση που περικλείει φόβο και αστάθεια, όπως είναι η διάγνωση του καρκίνου.

Ο καρκίνος είναι μια κοινή νόσος, η οποία όμως επιδρά με τρόπο μοναδικό στον κάθε ασθενή. Μια νόσος σοβαρή και ορισμένες φορές μοιραία, που τη συνοδεύουν προκαταλήψεις και στερεότυπα που συχνά παραλύουν τον ασθενή και στραγγίζουν κάθε ελπίδα. Αξίζει όμως να σημειωθεί, ότι ο καρκίνος δε μπορεί να στερήσει από το άτομο την επιλογή να διαχειριστεί τον εαυτό του και να σταθεί απέναντι στη ζωή του με όποιο τρόπο επιθυμεί, όπως θα στεκόταν σε οποιοδήποτε άλλη σημαντική εμπειρία.