Παρουσίες: Δημήτρης Κοκκινάκης

Δημήτρης Κοκκινάκης
Tαξίδι στο παρελθόν της φαρμακευτικής
από τη Χαρά Παπαδοπούλου

Στο Merkoliano της Napoli, τον Οκτώβριο του 2006, έγινε η 2η Παγκόσμια Συνάντηση Λατρείας και Αγιογραφίας των Αγίων Κοσμά και Δαμιανού, με εκπροσώπους από διεθνείς και ευρωπαϊκούς φαρμακευτικούς συλλόγους. Από την Ελλάδα η μόνη παρουσία ήρθε από τη Χίo, με μια εισήγηση η οποία διακρίθηκε.

Πώς ένιωσες που ήσουν ο μόνος Έλληνας φαρμακοποιός που συμμετείχε;

Μόνος! Αυτό αισθάνθηκα αρχικά. Αν και ποτέ δεν είσαι πραγματικά… μόνος, στο χώρο της γνώσης. Αυτή πάντα σε γεμίζει. Επιπρόσθετα αισθανόμουν και ιδιαίτερα χαρούμενος. Και αυτό για δυο λόγους. Πρώτον διότι η αφίσα του συνεδρίου και κάθε λογότυπο φιλοξενούσε ένα θέμα το οποίο προερχόταν από το ναό των Αγ. Αναργύρων της πόλης της Χίου. Δεύτερον διότι όλα πήγαν πολύ καλά για την έρευνα αυτή. Συγκεκριμένα ο Πιερ Ζυλιάν, διακεκριμένος ιστορικός από τα Γαλλία, ο οποίος ασχολείται επί τριάντα χρόνια με την εικονογραφία του Κοσμά και Δαμιανού εξετάζοντας το θέμα αυτό τόσο από την ιατρική όσο και από τη φαρμακευτική πλευρά, όταν τελείωσα την παρουσίασή της σχολίασε: «Κύριε Κοκκινάκη, είμαι έκπληκτος από την παρουσίασή σας».

Η ιδέα για την εργασία αυτή πώς σου ήρθε;

Είχα πάει σε ένα συνέδριο στην Ιταλία και εκεί μου πρότειναν να ασχοληθώ με τις εικόνες των Αγίων Αναργύρων. Καθώς όμως στις ορθόδοξες εικόνες των Αγίων Αναργύρων επαναλαμβάνεται το ίδιο μοτίβο, στην αρχή νόμιζα ότι δε θα έχουν κανένα φαρμακευτικό ή ιατρικό ενδιαφέρον. Μου είπαν όμως οι Ιταλοί ότι οι αναπαραστάσεις των Αγίων Αναργύρων, Κοσμά και Δαμιανού, οι οποίοι κρατούν φαρμακευτικά κουτιά, βάζα ή και χειρουργικά εργαλεία κάποιες φορές, έχουν μεγαλύτερη αξία, ακριβώς γιατί ακολουθούν αυτό το αυστηρό εικονογραφικό πρόγραμμα, άρα είναι πολύ πιθανό να είναι πιστή αναπαράσταση ενός φαρμακοποιού και γιατρού της εποχής

Το υλικό σου από πού το άντλησες;

Στην αρχή δεν έβρισκα υλικό. Είχα επισκεφθεί γύρω στις 30 εκκλησίες και δεν είχα βρει πολλά πράγματα. Στο τέλος, έφτασα να πάω στο συνέδριο και να παρουσιάσω περίπου 100 φωτογραφίες, τις πιο αντιπροσωπευτικές, αφού είχα επισκεφτεί πλέον 110 εκκλησίες.

Στη Χίο υπάρχουν χίλιες εκκλησίες. Επισκέπτομαι οποιαδήποτε εκκλησία, παρ’ όλο που δεν είναι όλες των Αγίων Αναργύρων, κι αυτό επειδή οι ’γιοι Ανάργυροι είναι αρκετά δημοφιλείς και μπορείς να βρεις εικόνες τους και σε άλλες εκκλησίες. Εγώ αυτό που κάνω είναι να φωτογραφίζω τις εικόνες και έπειτα αρχίζω το ψάξιμο.

Οι ’γιοι Ανάργυροι ήταν γιατροί ή φαρμακοποιοί;

Οι ’γιοι Ανάργυροι ήταν γιατροί. Κάποιοι πιστεύουν ότι ο Κοσμάς, που εμφανίζεται πάντα από αριστερά, είναι ο γιατρός, ενώ ο Δαμιανός είναι ο φαρμακοποιός. Ο Κοσμάς απεικονίζεται με κόκκινη κάπα, που είναι το εξωτερικό ένδυμα του γιατρού στο Μεσαίωνα. Ο Δαμιανός, από την άλλη, φοράει πράσινο ένδυμα, που είναι αντίστοιχα το χρώμα του φαρμακοποιού. Αυτοί δεν είναι απόλυτοι κανόνες.

Στο Μεσαίωνα ο γιατρός σε υποδεχόταν για εξέταση με μια κόκκινη κάπα, το βράδυ έφτιαχνε τα φάρμακα στην αποθήκη, εξ ου και το apothekα, το οποίο επικράτησε στα γερμανόφωνα φύλα να σημαίνει φαρμακείο, και το πρωί σου έδινε τα φάρμακα. Ο διαχωρισμός των επαγγελμάτων γίνεται γύρω στο 1250, από τον Φεντερίκο Σεκόντο στην Ιταλία. Έως ότου να γίνει αυτός ο διαχωρισμός στα τέλη του Μεσαίωνα στην Ιταλία, οπότε ακολούθησε και η υπόλοιπη Ευρώπη, υπήρχαν φοβερές διαμάχες μεταξύ γιατρών και φαρμακοποιών.

Επομένως η εικονογραφία των Αγίων Αναργύρων παρουσιάζει ιστορικό ενδιαφέρον.

Ναι βέβαια. Επίσης μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα κουτιά που φέρουν οι ’γιοι. Για παράδειγμα, φέρουν ένα κύλινδρο, δηλαδή ένα ξύλινο δοχείο, στο οποίο φυλάσσονταν τα χειρουργικά εργαλεία. ’λλη εκδοχή του ίδιου αντικειμένου είναι να απεικονίζεται σαν κουτί που περιέχει χρωματιστές ουσίες, δηλαδή διάφορα φάρμακα, ένα φορητό φαρμακευτικό κουτί που είναι το αντίστοιχο της σημερινής ιατρικής τσάντας.

Επίσης οι ’γιοι φέρονται να κρατούν το επονομαζόμενο κοχλιάριο, το γνωστό κουταλάκι, μια «παραφθορά» δηλαδή ενός χειρουργικού εργαλείου. Στο Βυζαντινό Μουσείο στην Αθήνα υπάρχει μια εικόνα των Αγίων Αναργύρων μαζί με τη μητέρα τους τη Θεοδότη. Στην εικόνα αυτή φέρονται να κρατούν ένα μυτερό χειρουργικό εργαλείο αντί ένα κουταλάκι. Το κουταλάκι θυμίζει κάποιες φορές τη σπάτουλα την οποία χρησιμοποιούμε στο εργαστήριο. Όπως φαίνεται, λοιπόν, μιλάμε για τα εργαλεία του επαγγέλματος, τα οποία δεν έχουν σχέση με το θρησκευτικό μέρος της εικόνας αλλά με την ιστορική της πληροφορία.

Εσύ όταν ξεκίνησες την έρευνα, τι σε ενδιέφερε περισσότερο, το φαρμακευτικό ή το θρησκευτικό μέρος της εικονογραφίας των Αγίων Αναργύρων;

Βασικά με ενδιέφεραν οι αναπαραστάσεις. Ήθελα να δω τι υπάρχει τέλος πάντων, αφού η έρευνα που επιχειρούσα να κάνω δεν είχε ξαναγίνει. Στον ορθόδοξο κόσμο υπάρχουν ελάχιστα βιβλία. Ένα βιβλίο σχετικό είναι το «The patrons of the doctors», το οποίο κάνει ιστορική αναδρομή στις αναπαραστάσεις όλων των ορθόδοξων σε Βουλγαρία, Σερβία, Ρουμανία, Ελλάδα κ.τ.λ.

Ήθελα να δω ακόμη τι υπάρχει στη Χίο. Έτσι ξεκίνησα, και στην πορεία βρήκα ωραία πράγματα. Κατάλαβα, δηλαδή, ότι οι εικόνες της ορθοδοξίας μπορούν να προσεγγιστούν και από μια επιστημονική πλευρά, την οποία εγώ προσωπικά δεν γνώριζα. Δεν ήξερα, δηλαδή, ότι αυτά τα αντικείμενα που έβλεπα στις εικόνες των Αγίων Αναργύρων θα μπορούσαν να βρίσκονται και σε κάποιο μουσείο στην Ευρώπη.

Οι ’γιοι Ανάργυροι γιατί ονομάστηκαν έτσι;

Ονομάστηκαν έτσι γιατί δεν έπαιρναν χρήματα, πρόσφεραν τη θεραπεία τους δωρεάν. Αξίζει εδώ να σημειώσουμε ότι η ελληνική λέξη «Ανάργυροι» έχει καθιερωθεί και στις άλλες γλώσσες, γαλλικά, ιταλικά κ.τ.λ. Οι ’γιοι Ανάργυροι, και εδώ είναι το σημαντικό, λατρεύονται από όλους, ορθόδοξους, καθολικούς, καλβινιστές, προτεστάντες, και επιπλέον τους γνωρίζουν όλοι.

¶ρα το συμπέρασμα είναι ότι πέρα από τη θρησκευτική της διάσταση η εικονογραφία των Αγίων Αναργύρων ουσιαστικά μας διασώζει την ιστορία της ιατρικής και της φαρμακευτικής.

Μέχρι ενός σημείου. Διότι η ορθόδοξη εικόνα δεν ενδιαφέρεται να αποδώσει πρώτιστα την ιστορική διάσταση των προσώπων που απεικονίζει. Πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία επίσης έχουν και οι ιδιωτικές συλλογές. Σε μια εικόνα του 1897, από τη Σκήτη των ’γιων Πατέρων, οι ’γιοι Ανάργυροι φέρουν κουτί με μπουκαλάκια που, αν το δεις σε αντιπαραβολή, μοιάζει πάρα πολύ με ένα φαρμακευτικό κουτί, το οποίο σώζεται στη Φλωρεντία.

’ρα βλέπουμε ότι η ορθόδοξη εικόνα έχει κάποιο νόημα. Τουλάχιστον για τους γιατρούς και τους φαρμακοποιούς έχουν μια ιδιαίτερη αξία οι ’γιοι Ανάργυροι. Στην εικόνα παίζει ακόμη ρόλο και η παρουσία του Θεού, ότι βλέπεις το πάτωμα και τα σύννεφα ταυτόχρονα. Οι δικοί μας άγιοι συνήθως στις εικόνες παρουσιάζονται να αιωρούνται, αλλά εδώ τι γίνεται; Οι ’γιοι Ανάργυροι είναι κοντά στα προβλήματά σου, στην ανάγκη σου για θεραπεία, οπότε τους θέλεις κοντά σου, άρα πατάνε στη γη. Είναι δηλαδή ταυτόχρονα και στον ουρανό και στη γη. Και αυτό είναι το φοβερό.

Η έρευνά σου, λοιπόν, συμπεραίνουμε ότι πηγάζει από έντονο ιστορικό ενδιαφέρον. Γιατί ιστορία; Τι είναι αυτό που σε ελκύει στην ιστορική έρευνα;

Νομίζω ότι αναζητώ τις αξίες που υπάρχουν στον παλιό πολιτισμό, γιατί με ικανοποιούν περισσότερο από τις σημερινές. Το πώς σκέφτονταν, κάποιες απόψεις γενικότερες για τη ζωή… Ίσως και να έχω ζήσει σε κάποια άλλη εποχή στην προηγούμενη ζωή μου, και να μου αρέσει τόσο πολύ το παρελθόν, δεν ξέρω (γέλιο)!

Δεν είναι λίγο απαισιόδοξο αυτό; Δηλαδή καλό είναι να γυρνάμε και στο παρελθόν αλλά…

Δε γυρνάω με την έννοια της τυπολατρίας, γυρνάω με την έννοια της «όσφρησης» του παρελθόντος, αναζητώ αισθήματα που δεν τα βρίσκω στο σήμερα, έτσι το νιώθω. Ταυτόχρονα με ενδιαφέρει να πάω την ιστορική έρευνα ένα βήμα μπροστά, όσο μπορώ, φυσικά, και όσο μου το επιτρέπουν οι δυνατότητές μου.

Βιβλιογραφικά πώς βρίσκεις τις πηγές σου;

Καταρχήν μου αρέσει να βρίσκω ένα θέμα με το οποίο δεν έχουν ασχοληθεί πολλοί. Το εντοπίζω και μετά εστιάζω πάνω σε αυτό. Κοιτάω να δω εγώ τι μπορώ να κάνω πάνω σ’ αυτό. Σκέφτομαι πού μπορεί να υπάρχει η πληροφορία. Οπότε κάνω πρώτα ένα αρχικό πλάνο, έναν αρχικό πίνακα, κι έπειτα προχωράω στην αποκωδικοποίηση των πληροφοριών, έτσι ώστε πάντα να είναι απλές για αυτόν που θα το διαβάσει. Δε με ενδιαφέρει να κάνω μια επιστημονική έρευνα που να μη διαβάζεται, με ενδιαφέρει να είναι εκλαϊκευμένη, απλή και ο αναγνώστης να παίρνει ένα μήνυμα.

Από άποψη χρόνου πώς τα προλαβαίνεις όλα αυτά με το ωράριο των φαρμακείων;

Το ωράριο είναι εξαντλητικό, δουλεύω κάθε απόγευμα, προσπαθώ όμως και βρίσκω χρόνο. Στη Χίο για να μείνεις, πιστεύω, επειδή είναι ένα μέρος μοναξιάς, γιατί δεν μπορείς να βρεις πάντα τα άτομα που θες για να επικοινωνήσεις, πρέπει να έχεις ισχυρά χόμπι, όταν το έχεις αυτό περνάς τέλεια. Κι εγώ προσπαθώ να ακολουθώ τα χόμπι μου!
____________________________

(Ολοκληρωμένη την συνέντευξη θα τη βρείτε στο τεύχος 104 του Φαρμακευτικού Κόσμου)