Παθήσεις των νεφρών: μία «μάστιγα του 21ου αιώνα»

Συνέντευξη στη
Χριστίνα Παπασταθοπούλου

Μια από τις μεγαλύτερες απειλές για την παγκόσμια υγεία αποτελεί σήμερα η χρόνια νεφρική νόσος. Πολλοί είναι εκείνοι που την αποκαλούν «μάστιγα του 21ου αιώνα», αφού ένας στους δέκα ενήλικες παγκοσμίως αντιμετωπίζει κάποια μορφή νεφρικής δυσλειτουργίας. Στην Ελλάδα περίπου 8.000 άνθρωποι υποβάλλονται σήμερα σε αιμοκάθαρση, ενώ αρκετοί από αυτούς βρίσκονται στη λίστα αναμονής για μεταμόσχευση.

Για τους νεφρούς, ένα από τα σημαντικότερα όργανα του ανθρώπινου σώματος, τις παθήσεις τους και τους τρόπους αντιμετώπισής τους, μας μιλάει η νεφρολόγος, διευθύντρια της μονάδας τεχνητού νεφρού του «Κυανού Σταυρού» Κυριακή Σταματέλου.

Είναι δύο όργανα με σχήμα φασολιού που έχουν μήκος περίπου 10-13 εκατοστά και βρίσκονται δεξιά και αριστερά της σπονδυλικής στήλης. Αποτελούν περίπλοκες «μηχανές» επεξεργασίας του αίματος του οργανισμού μας.

Όλο το αίμα περνάει από το νεφρό και φιλτράρεται πολλές φορές καθημερινά με στόχο την αποβολή όλων των τοξικών ουσιών, όπως της ουρίας και της κρεατινίνης. Οι νεφροί επίσης παράγουν ούρα και ρυθμίζουν την ισορροπία των ηλεκτρολυτών, δηλαδή το κάλιο, το νάτριο, το ασβέστιο και το φώσφορο. Παράγουν ορμόνες, όπως την ερυθροποιητίνη, και συμβάλλουν στη διατήρηση ενός σωστού αιματοκρίτη – έχουν δηλαδή άμεση σχέση με το αιμοποιητικό μας σύστημα, συμμετέχουν στο μεταβολισμό του ασβεστίου και συμβάλλουν στη δημιουργία και στη διατήρηση της ισορροπίας των οστών μας.

Δυστυχώς ναι. Υπάρχουν πολλές παθήσεις των νεφρών που δε δίνουν συμπτώματα. Υπάρχουν όμως κι άλλες που έχουν συμπτώματα, τα οποία μένουν απαρατήρητα και δεν τα αντιλαμβάνονται οι άνθρωποι. Υπάρχουν επίσης και εκείνες που παρουσιάζουν έντονα συμπτώματα, με αποτέλεσμα ο ασθενής να οδηγείται άμεσα στο γιατρό. Στην τελευταία κατηγορία ανήκει κυρίως η νεφρολιθίαση, κοινώς οι πέτρες στους νεφρούς, που προκαλούν τους λεγόμενους κωλικούς. Πρόκειται για έναν οξύ πόνο που εντοπίζεται είτε δεξιά είτε αριστερά από τη σπονδυλική στήλη και μερικές φορές διαχέεται στην μπροστινή πλευρά του σώματος, προς τα γεννητικά όργανα, συνήθως ως αποτέλεσμα της μετακίνησης του λίθου.

Είναι μια νόσος πολύ διαδεδομένη. Γύρω στο 11% του συνόλου του πληθυσμού έχει στη διάρκεια της ενήλικης ζωής του ένα επεισόδιο κωλικού νεφρού και αποβολής λίθου. Πρόσφατες μελέτες δείχνουν ότι ο αριθμός των ανθρώπων που παρουσιάζουν νεφρολιθίαση στις ανεπτυγμένες χώρες αυξάνεται συνεχώς τα τελευταία χρόνια, όπως επίσης αυξάνεται και ο αριθμός των γυναικών με νεφρολιθίαση. Η αύξηση αυτή οφείλεται στην αλλαγή της διατροφής και στην αύξηση του προσδόκιμου επιβίωσης.

Καταρχάς υπάρχουν άνθρωποι που έχουν γεννηθεί μ’ ένα νεφρό και πολλές φορές αυτό δεν είναι αντιληπτό. Το μαθαίνουν κάποια στιγμή τυχαία μέσω ενός ελέγχου ή ενός υπερηχογραφήματος. Επίσης πολλές φορές ο καρκίνος των νεφρών δε γίνεται άμεσα αντιληπτός, δηλαδή μέχρι να δώσει ένα σύμπτωμα, όπως μια αιματουρία, διαλάθει της προσοχής των ασθενών.

Αυτά εμφανίζονται συνήθως στα ούρα. Γι’ αυτό το λόγο θα πρέπει να είμαστε πάρα πολύ προσεκτικοί και να παρατηρούμε μήπως τα ούρα μας παρουσιάζουν διαφορά στο χρώμα (κόκκινο ή σκούρο χρώμα). Οι άντρες θα πρέπει να προσέχουν επιπλέον και την ακτίνα της ούρησης, η οποία πολλές φορές δηλώνει και παθήσεις του προστάτη.

Πολλές φορές παθήσεις των νεφρών εκδηλώνονται με πυρετό (δεκατική πυρετική κίνηση) ή ακόμα με αυτό που ονομάζουμε κακουχία, ανορεξία. Προχωρημένες παθήσεις των νεφρών εμφανίζουν συμπτώματα όπως τάση για έμετο και αναιμία, ενώ στα παιδιά αρκετές φορές εκδηλώνονται με υποτροπιάζουσες ουρολοιμώξεις και με καθυστέρηση της ανάπτυξης.

Υπάρχουν δυο μεγάλα και πολύ κοινά νοσήματα, ο σακχαρώδης διαβήτης και η αρτηριακή υπέρταση, που αποτελούν τη μάστιγα του 21ου αιώνα και προκαλούν βλάβες στους νεφρούς. Αυτά είναι και τα νοσήματα στα οποία εμείς ως νεφρολόγοι στοχεύουμε περισσότερο, ευαισθητοποιώντας τους γιατρούς και τους ασθενείς με σκοπό να προλάβουμε τις βλάβες που επιφέρουν στους νεφρούς.

Για το σακχαρώδη διαβήτη τύπου 1, το λεγόμενο νεανικό διαβήτη, θεωρούμε ότι μετά την 20ετία υπάρχουν πολλές πιθανότητες να παρουσιαστεί κάποιου βαθμού νεφρική βλάβη. Για το σακχαρώδη διαβήτη τύπου 2, τα πρόσφατα στοιχεία λένε ότι και αυτός μετά την 20ετία αρχίζει να προκαλεί κάποια επιβάρυνση στους νεφρούς. Και επειδή εδώ αναφερόμαστε περισσότερο σε μεγαλύτερες ηλικίες, συνήθως υπάρχουν και άλλα προβλήματα, όπως η υπέρταση, οπότε ο διαβήτης και η υπέρταση μαζί χειροτερεύουν το πρόβλημα.

Εδώ υπάρχει ένας φαύλος κύκλος. Η υπέρταση βλάπτει τους νεφρούς, αλλά οι νεφροί μπορεί να είναι και η αιτία της υπέρτασης. Όταν λοιπόν ένας άνθρωπος πάσχει από υπέρταση, ο έλεγχος της νεφρικής λειτουργίας είναι απαραίτητος. Δε θα πρέπει να βλέπουμε την υπέρταση μόνο σαν αποτέλεσμα καρδιολογικών αιτίων, γι’ αυτό και οι ασθενείς με αρτηριακή υπέρταση επιβάλλεται να ελέγχουν τη νεφρική τους λειτουργία.

Όταν λέμε ότι κάποιος πάσχει από χρόνια νεφρική νόσο, τι εννοούμε;

Είναι η μόνιμη και μη αναστρέψιμη ελάττωση της νεφρικής λειτουργίας, αποτέλεσμα πολλών παθήσεων που μπορεί να αφορούν μόνο τους νεφρούς, όπως οι σπειραματονεφρίτιδες και η νεφρολιθίαση, ή και ολόκληρο τον οργανισμό, όπως ο σακχαρώδης διαβήτης, νοσήματα του κολλαγόνου κ.ά. Δεν πρόκειται απλά για ανεπάρκεια των νεφρών· είναι μια νόσος, ένα σύνδρομο, ένα σύνολο προβλημάτων, η οποία ταξινομείται σε πέντε στάδια. Το στάδιο 1 είναι το ελαφρύτερο (η βλάβη και η ανεπάρκεια των νεφρών είναι πολύ μικρή) και το στάδιο 5 το βαρύτερο. Αυτό το ονομάζουμε τελικό στάδιο, κατά το οποίο η βλάβη και η ανεπάρκεια των νεφρών είναι πολύ σοβαρή και οι ασθενείς χρειάζονται υποκατάσταση της νεφρικής λειτουργίας: δηλαδή αιμοκάθαρση ή περιτοναϊκή κάθαρση ή μεταμόσχευση. Αυτά είναι τα τρία όπλα των γιατρών, όταν πια οι νεφροί δε λειτουργούν. Σήμερα, ένα μεγάλο ποσοστό από τους ασθενείς που κάνουν αιμοκάθαρση βρίσκονται στη λίστα για μεταμόσχευση και περιμένουν ένα νεφρό από «πτωματικό» δότη, δηλαδή από συνάνθρωπό μας που έχει υποστεί θανατηφόρο τροχαίο ατύχημα ή βαρύ εγκεφαλικό χωρίς ελπίδα ανάρρωσης και η οικογένειά του συμφωνεί στη δωρεά των οργάνων του.

Σύμφωνα με πρόσφατα στοιχεία, η πρωτοπαθής νόσος των ασθενών με τελικό στάδιο χρόνιας νεφρικής νόσου είναι σε ποσοστό 26% ο σακχαρώδης διαβήτης, 9% η αρτηριακή υπέρταση, 15% οι σπειραματονεφρίτιδες, 8% οι πυελονεφρίτιδες, 7% τα κληρονομικά νοσήματα των νεφρών (πολυκυστική νόσος) και 8% διάφορα άλλα νοσήματα. Σε ποσοστό 27% η αιτία της χρόνιας νεφρικής νόσου είναι άγνωστη και αυτό οφείλεται στην καθυστερημένη προσέλευση στο νεφρολόγο και στην καθυστερημένη προσπάθεια διάγνωσης.

Απειλεί όλες τις ηλικίες και τα δυο φύλα, αλλά εμφανίζεται συχνότερα στους ηλικιωμένους που είναι πιο ευπαθείς και έχουν και άλλα προβλήματα υγείας.

Ναι, έτσι είναι και αυτό αφορά τους ανθρώπους που βρίσκονται στα πρώιμα στάδια της νόσου (από 1 έως 3), τα οποία συνήθως δεν έχουν συμπτώματα. Εδώ υπάρχει το πρόβλημα ότι στη διάρκεια ενός ελέγχου ρουτίνας, του γνωστού μας check-up, ο έλεγχος της νεφρικής λειτουργίας συχνά παραλείπεται. Σήμερα γίνεται μια πολύ μεγάλη προσπάθεια ειδικά τους διαβητικούς να τους βλέπει ο νεφρολόγος τουλάχιστον μία φορά το χρόνο ώστε, αν εντοπίσει τον κίνδυνο, να επιχειρήσει να αναστείλει την εξέλιξη της νόσου. Τα στατιστικά μεγέθη που προέρχονται από τις Η.Π.Α., αλλά θεωρούνται αντιπροσωπευτικά για όλες τις «δυτικές» κοινωνίες, είναι τρομακτικά: 6,3% του «υγιούς» πληθυσμού βρίσκεται στο στάδιο 1 ή 2 χρόνιας νεφρικής νόσου, ενώ το 4,5% του πληθυσμού στο στάδιο 3 ή 4. Στο τελικό στάδιο, το 5, βρίσκεται το 0,3% του πληθυσμού. Συνολικά δηλαδή περίπου 11% του πληθυσμού έχει κάποιο βαθμό νεφρικής δυσλειτουργίας. Η αναλογία αυξάνεται πολύ στους ηλικιωμένους πάνω από 70 ετών, το 20% των οποίων έχουν χρόνια νεφρική νόσο σταδίου 3, 4 ή 5.

Πράγματι υπάρχουν άνθρωποι που έχουν πολλαπλές φλοιώδεις κύστες στους νεφρούς τους. Πρόκειται για μια πάθηση κληρονομική και ονομάζεται «πολυκυστικοί νεφροί». Υπάρχουν όμως και οι περιπτώσεις με μία κύστη στον έναν νεφρό ή και μία κύστη στον άλλο. Πρόκειται για μονήρεις κύστες, οι οποίες δεν προκαλούν κανένα πρόβλημα. Στην περίπτωση των πολυκυστικών νεφρών, οι κύστες αναπτύσσονται πλήρως γύρω στην ηλικία των 30 και τότε μπορεί να πει κανείς με ασφάλεια αν πρόκειται για πολυκυστικό νεφρό. Επειδή όμως υπάρχουν πολλά είδη κύστεων, το σωστό είναι ο ασθενής με κύστες να επισκεφθεί το νεφρολόγο και αυτός να αξιολογήσει κάθε περίπτωση ξεχωριστά.

Γενική εξέταση αίματος και βιοχημικό έλεγχο που περιλαμβάνει οπωσδήποτε κρεατινίνη και ουρία, καθώς και γενική ούρων και υπέρηχο νεφρών. Από αυτές τις εξετάσεις ο παθολόγος μπορεί να καταλάβει πολύ καλά αν υπάρχει κάποια υπόνοια κινδύνου και αν πρέπει να παραπέμψει τον ασθενή του στον ειδικό. Οι άνθρωποι που ανήκουν στις ομάδες υψηλού κινδύνου, όπως είναι οι διαβητικοί και οι υπερτασικοί, συνήθως κάνουν και μία επιπλέον εξέταση που λέγεται «κάθαρση κρεατινίνης», μέσω της οποίας γίνεται ένας πιο λεπτομερής προσδιορισμός της νεφρικής λειτουργίας.

Είναι γνωστό ότι υπάρχουν φάρμακα με τεκμηριωμένη και γνωστή νεφροτοξικότητα. Πρόκειται κυρίως για ενδοφλέβια αντιβιοτικά που χρησιμοποιούνται μέσα στα νοσοκομεία αλλά και αντιφλεγμονώδη. Επικίνδυνα όμως μπορεί να είναι και τα αναλγητικά, δηλαδή τα κοινά παυσίπονα, αν η χρήση τους είναι συχνή και καθημερινή. Σε κάθε περίπτωση η χρήση των φαρμάκων πρέπει να γίνεται κατόπιν ιατρικών οδηγιών.

Πρόκειται για μύθο. Στην πράξη, πρέπει να πίνουμε τόσο νερό, ώστε να αποβάλλουμε δύο λίτρα ούρων την ημέρα. Εξάλλου άλλη ποσότητα νερού θα πιει ένας οικοδόμος που δουλεύει μέσα στον ήλιο και άλλη ένας υπάλληλος που βρίσκεται στο γραφείο. Ενάμισι με δύο λίτρα νερού πιστεύω ότι είναι μια καλή ποσότητα για ανθρώπους που ζουν σε μια ζεστή χώρα σαν τη δική μας. Να σημειώσουμε όμως ότι υπάρχουν κάποιες ομάδες ανθρώπων, όπως εκείνοι που έχουν καρδιοπάθειες, για τους οποίους η υπέρμετρη κατανάλωση νερού μπορεί να είναι και επικίνδυνη. Γι’ αυτό καλό θα είναι να ρωτούν τον καρδιολόγο τους για το πόσο νερό θα πρέπει να πίνουν, γιατί αν καταναλώσουν μεγάλη ποσότητα νερού μπορεί να πάθουν ακόμα και οξύ πνευμονικό οίδημα.