Μέλισσα, μέλισσες

Υπάρχει ένα παιδικό παιχνίδι, ίσως οι παλιότεροι να το θυµούνται, που άρχιζε µε την ερώτηση: µέλισσα, µέλισσα / µέλι γλυκύτατον / εις ποίον παραδίδεσθε;

Στο δοκίµιο «Ελένη, ανέµιζε το θειάφι» φαντάστηκα τον Οδυσσέα, περίπου 2,500 χρόνια πριν, να προσπαθεί να απαντήσει, σύµφωνα µε τους κανόνες του παιχνιδιού: «Στις Σειρήνες, στις Σειρήνες…». Όµως δεν µπορεί. Έτσι όπως είναι δεµένος στο µεσιανό κατάρτι, οι φθόγγοι σκορπίζουν και χάνονται στον πελαγίσιο αέρα. Μόνο ν’ ακούσει µπορεί το συναρπαστικό τους τραγούδι και να γητευτεί µόνον αυτός. Οι σύντροφοι έχουν τ’ αφτιά τους βουλωµένα, όπως σοφά τον ορµήνεψε η Κίρκη λέγοντάς του: «Πιάσε των συντρόφων σου τ’ αφτιά να φράξεις όλων / µ’ απαλοµάλαχτο κερί, κανείς να µην ακούει. Κι αν θέλεις, µόνος άκου τες». Ο πολυµήχανος συµµορφώθηκε, όπως ο ίδιος αφηγείται: «Την ίδια ώρα εγώ, µε κοφτερό χαλκό, χωρίζω φέτα από κερί, µεγάλη, στρόγγυλη, και στα γερά µου χέρια µάλαξα κοµµάτια της, γρήγορα το κερί ζεστάθηκε απ’ τη δική µου τη µεγάλη δύναµη, αλλά κι από το πύρωµα του Ήλιου όπου περνά σαν βασιλιάς τον ουρανό, µε τούτο το κερί όλους µου τους συντρόφους τους βούλωσα τ’ αφτιά».

Όταν έπαιζα, παιδί, µε τρελή χαρά, το παιχνίδι αυτό, η λέξη παρέπεµπε εµένα κι όλη την τσακαλοπαρέα στο θαυµαστό έντοµο για το οποίο πιστεύεται ότι δηµιουργήθηκε ταυτόχρονα µε τα πρώτα άνθη εδώ και 100 εκατοµµύρια χρόνια.

Όλοι λίγο πολύ έχουµε ακούσει, κάποιοι ίσως διαθέτουν και προσωπική πείρα, για τον τρόπο της κοινωνικής οργάνωσης της µέλισσας: η βασίλισσα µε την εκπληκτική ωοτοκία -πάνω από 2.000 αυγά την ηµέρα-, ο καταδικασµένος σε θάνατο κηφήνας που τη γονιµοποιεί, οι στείρες εργάτριες που ζουν λίγους µήνες, ταΐζουν τη βασίλισσα και τους γόνους, µοιράζονται ακριβοδίκαια όλες τις δουλειές, αποστειρώνουν την κυψέλη µε πρόπολη, ρυθµίζουν την υγρασία και τη θερµοκρασία της κυψέλης και συντονίζουν τις ενέργειές τους στην αναζήτηση τροφής µε το χορό των µελισσών, ένα χορό µε φιγούρες από φτερουγίσµατα και στάσιµα σε ευθεία ή ηµικυκλική γραµµή.

Ίσως αυτός ο χορός να είναι η µήτρα ενός άλλου παιδικού παιχνιδιού «περνά, περνά η µέλισσα µε τα µελισσόπουλα», όπου τα παιδιά χτυπώντας ρυθµικά παλαµάκια οργανώνουν το παιχνίδι τους σε έναν ανάλογο µε τις µέλισσες σχηµατισµό, ή ήταν έµπνευση του ποιητή για τους στίχους: «κάτω στης µαργαρίτας τ’ αλωνάκι στήσαν χορό τρελό τα µελισσόπουλα».

Όπως και να ‘χει, κάποια στιγµή για τους φαρµακοποιούς η λέξη µέλισσα παύει να είναι µονοσήµαντο, το ίδιο και για τους ιστορικούς, τους παραµυθάδες κι όλους όσους γοητεύονται από την ελληνική µυθολογία.

Οι πρώτοι, στα έδρανα των πανεπιστηµιακών αµφιθεάτρων, στο µάθηµα της Φαρµακογνωσίας ακούνε για το φυτό Melissa Officinalis, οικογένεια Labiatae, Μέλισσα η φαρµακευτική, οικογένεια Χειλανθή.

Πρόκειται για ένα φυτό της Μεσογείου, γνωστό στη βιβλιογραφία και ως Lemon balm, µε πολλές λαϊκές ονοµασίες, όπως µελισσόχορτο, µελισσοβότανο, αγριοµέλισσα, µελισσάκι, κιτροβάλσαµο, µελίτις, µελίτιο, µελίταιο, µελόφυλλο, άγρια µέλισσα.

Η µέλισσα είναι φυτό ποώδες, πολυετές, γνωστό από την αρχαιότητα για τις τονωτικές του ιδιότητες. Τη δρόγη την αποτελούν τα νωπά άνθη και φύλλα των οποίων κύριο συστατικό είναι το αιθέριο έλαιο. Το αφέψηµα, γλυκασµένο µε µέλι, είναι αντικαταθλιπτικό, καταπραϋντικό του νευρικού συστήµατος, σπασµολυτικό και καρδιοτονωτικό.

Το aqua Melissae, που παρασκεύαζαν οι Καρµελίτες µοναχοί, περιείχε και κιτροβάλσαµο, φλούδα λεµονιού, µοσχοκάρυδο και ρίζα αγγελικής και ήταν ιδανικό ελιξίριο µακροζωίας. Στο London Dispensary του 17ου αιώνα υπάρχει αναφορά ότι η καθηµερινή του χορήγηση χαρίζει νεότητα, νοητικό σφρίγος και σωµατική ικµάδα, ιδιαίτερα στους εξασθενηµένους οργανισµούς, µε παραδείγµατα ανθρώπων που έζησαν πάνω από 100 χρόνια πίνοντας καθηµερινά αφέψηµα µέλισσας.

Οι ιστορικοί µαθαίνουν από τα βιβλία για τη Μέλισσα, την κόρη του βασιλιά της Κρήτης Μελισσέως, που έθρεψε το Δία και είναι ανάδοχος του συνονόµατού της εντόµου. Με τη σειρά του το φυτό πήρε το όνοµά του από το έντοµο, χάρις στο γεγονός ότι το χρησιµοποιούν οι µελισσοτρόφοι όταν θέλουν να προσελκύσουν τις µέλισσες. Για να συγκεντρώσουν το σµήνος, στρώνουν σε ειδικά κάνιστρα -«τι καλάθια φρέσκες µέλισσες»- τη δρόγη που η ευχάριστη, σαν λεµονιού, οσµή της προσελκύει τα έντοµα.

Βλέπουµε µια µυθική ηρωίδα να βαφτίζει ένα έντοµο κι αυτό µε τη σειρά του ένα φυτό, που ο Λινναίος όρισε, µετά το 18ο αιώνα, να θάλλει στις βιβλιοθήκες όλου του κόσµου. Και το βουητό από το τρελό βαφτίσι ηχεί µέχρι σήµερα στ’ αφτιά της ανθρωπότητας, αφού όποιο βοτανικό βιβλίο κι αν ανοίξουµε το επίσηµο όνοµα του φυτού, ο συνδετικός κρίκος ανάµεσα στο µύθο και την ιστορία, παραµένει γλωσσικά και νοηµατικά αναλλοίωτος.

Η πολυσηµία αυτή, όπου το ίδιο σηµαίνον παραπέµπει σε πολλά σηµαινόµενα, αδελφώνει τα διαφορετικά στην ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη, όπως φανερώνουν οι στίχοι:

«τ’ αχνάρια που άφησαν -και που ακολούθησες- η άγρια µέλισσα και ο αµνός ο πενθοφόρος», «µύριζε µέλισσα και χθεσινή βροχή βουνού», «µου κατέφαγαν σπείρες µελισσών το λιγνό µου κορµί», «τι γυαλόπετρες φούχτες, τι καλάθια φρέσκες µέλισσες», «α, σεις καλοκαίρια του µαύρου σταφυλιού και της άνεργης µέλισσας», και «βουές από νύφες µέλισσες».

Η ελληνική δηµοτική ποίηση τιµάει τη µέλισσα µε ένα από τα πιο γνωστά κι αγαπηµένα τραγούδια, τον Αµάραντο, που σε κάποιες περιφέρειες συναντάται µε τον τίτλο «Ο ξένος»:

Πάνω σε τρίκορφο βουνό / µάνα και θυγατέρα δυο / µαζεύαν τον αµάραντο και το µελισσοχόρταρο / κι εκεί που τον µαζεύανε / βρίσκουν ‘να λαβωµένονε / µάνα, να τον επάρουµε / στο σπίτι να τον γιάνουµε / κόρη µ’ εµείς, κι αµάν αµάν, / κόρη µ’ ψωµί δεν έχουµε / τον ξένο τι τον θέλουµε; / Μάνα, απ’ το µπουκουνάκι µου (µπουκιά) / θα τρώει και το ξενάκι µου.

Εδώ, λοιπόν, οι δυο γυναίκες διδάσκουν από βοτανοσυλλογή µέχρι τη διάσωση της ξένιας παράδοσης, όπως φαίνεται στους τελευταίους στίχους.

Υπάρχει όµως στα τραγούδια της Αργολιδοκορινθίας µία παραλλαγή όπου τη λέξη µελισσοχόρταρο αντικαθιστά το σερνικοχόρταρο. Με µία µόνο αλλαγή βοτάνου έχουµε ανατροπή και αλλαγή του σκηνικού. Να υποθέσουµε ότι για τους κατοίκους αυτού του γεωγραφικού διαµερίσµατος της πατρίδας µας το µελισσοχόρταρο είναι το σερνικοχόρταρο, δηλαδή ένα µαγιοβότανο; Αν είναι έτσι, τότε δεν έχουµε ένα ζεύγος γυναικών, µάνα-κόρη, δεµένων µε δεσµό αίµατος. Έχουµε τις µακρινές συγγένισσες της Μήδειας και της Κίρκης.

Η Μήδεια, η «παραφάρµακος ξείνα», η βάρβαρη µάγισσα που έµαθε από τη µητέρα της και την αδερφή της όλες τις ιδιότητες των φαρµάκων και την κρίσιµη ώρα µονολογεί: «κράτιστα την ευθείαν, η πεφύκαµεν / σοφοί µάλιστα, φαρµάκοις αυτούς ελείν» (:κάλλιο λοιπόν τον ίσιο δρόµο, εκεί όπου σοφή, / και πολύ µάλιστα τυχαίνω, µε µάγια να τους αφανίσω).

Και η Κίρκη, αυτή που µεταµόρφωσε τους συντρόφους του Οδυσσέα, γνωρίζει το κερί, γνωρίζει και το µέλι, συστατικό του κυκεώνα, ενός ποτού που περιείχε επίσης κρασί Πράµνειο χυλωµένο µε κριθάλευρο, τυρί και νερό.

Τέτοια ποτά µε βάση το µέλι (οινόµελι, οξύµελι, υδρόµελι) ήταν γνωστά για τις θεραπευτικές τους ιδιότητες και οι πρώτες συνταγές τους βρέθηκαν σε πήλινες Σουµερικές πινακίδες (2100 π.Χ.) και σε παπύρους των Αιγυπτίων.

Η ιατρική σχολή της Κνίδου, µιας πόλης ακµαίας, πριν από δυο χιλιετίες, στα παράλια της Λυκίας, κοντά στην Κω, πρότεινε το µελίκρατον για τη θεραπεία οφθαλµικών, στοµατικών και δερµατολογικών παθήσεων.

Ο Όµηρος δε µαρτυρά αν η Κίρκη γνώριζε για το βασιλικό πολτό, την πρόπολη ή τη φυσική γύρη, µελισσοκοµικά προϊόντα µε µεγάλη θεραπευτική αξία. Σίγουρα όµως, ως µάγισσα, θα γνωρίζει ότι κάθε φορά που κάποιος διαλέγει από τον πάγκο του φαρµακείου τις ωτασπίδες από κερί, το κάνει για να µπορεί να κλειδώσει έξω από την κάµαρή του τους τροµερούς θορύβους που τον τυραννάνε καθηµερινά στις πόλεις και τον καταδικάζουν σε αϋπνία ή για να απολαύσει ένα µακροβούτι χωρίς να βουλώσουν τα αφτιά του.

Βιβλιογραφία

• Ευριπίδης, Ελένη, Κάκτος Αθήνα 1991
• Όµηρος, Οδύσσεια, Μτφρ. Δ. Ν. Μαρωνίτης, Καστανιώτης, Αθήνα 2001
• Όµηρος, Οδύσσεια, Μτφρ. Ζήσιµος Σιδέρης, Ζαχαρόπουλος, Αθήνα
• Κ. Κέρενυι, Η µυθολογία των Ελλήνων, Γαλαξίας, Αθήνα 1966
• Γ. Κ. Φωκά, Φαρµακογνωσία, Θεσσαλονίκη 1974
• Ν. Παππά, Ελληνικά δηµοτικά τραγούδια, Παπαδηµητρίου, Αθήνα 1953
• Οδυσσέα Ελύτη, Τα ετεροθαλή, Ήλιος ο Πρώτος, Τα ελεγεία της Οξώπετρας, Ο κήπος µε τις αυταπάτες, Ανοιχτά χαρτιά, Εν λευκώ, Ίκαρος, Ύψιλον, Αθήνα
• Όλα για βότανα, Ίριδα, Αθήνα 2003
• Lesley Bremness, Herbs, Dorling Kindersley, London 1990
• Herbal medicine, Non Shaw, Element books Limited, Great Britain 1998
• Χ.Γ. Φλόκα, Η φαρµακογνωσία του Οδυσσέα Ελύτη, Νησίδες, Σκόπελος 1998
• Χ.Γ. Φλόκα, Εγώ, ο Αµάραντος, Νησίδες, Σκόπελος 2003
• Χ.Γ. Φλόκα, Ελένη, ανέµιζε το θειάφι…, Νησίδες, Θεσσαλονίκη 2007
• Anne Mclntyze, Flower Power, Gaia books Limited, London 1996