Ηπατοπάθειες: όταν το μεταβολικό εργαστήριο του οργανισμού νοσεί

Αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά ζωτικά όργανα του ανθρώπινου οργανισμού. Είναι συνυφασμένο με τη ζωή. Ο ρόλος του στο μεταβολισμό είναι καθοριστικός. Ταυτόχρονα όμως είναι αρκετά ευάλωτο και ευπαθές. Γι’ αυτό και πλήττεται από ποικίλες παθήσεις.

Ο λόγος για το ήπαρ, το μεγαλύτερο συμπαγές ενδοκοιλιακό όργανο, που ζυγίζει 1.500 γραμμάρια και πολλές από τις ασθένειες που αναπτύσσονται σε αυτό οφείλονται σε ιούς, στο αλκοόλ και στα φάρμακα.

Ένα ποσοστό 3% του γενικού πληθυσμού της χώρας πάσχει από χρόνια ηπατίτιδα Β και ένα 2-3% από χρόνια ηπατίτιδα C. Από αυτά τα άτομα, πολλά από τα οποία δε γνωρίζουν ότι έχουν ηπατίτιδα, επειδή δεν έχουν απολύτως κανένα σύμπτωμα, σε 15-20 χρόνια το 1/3 θα πάθει κίρρωση και από αυτούς σημαντικό ποσοστό θα αναπτύξει καρκίνο και ηπατοκυτταρική ανεπάρκεια.

Για όλα αυτά και πολλά άλλα που αφορούν το ήπαρ, μας μιλάει ο γαστρεντερολόγος-ηπατολόγος, λέκτορας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Σπήλιος Μανωλακόπουλος.

Η βασική του λειτουργία είναι ο μεταβολισμός και η παραγωγή θρεπτικών ουσιών που έρχονται σε αυτό μετά το έντερο, ύστερα δηλαδή από τη διαδικασία της πέψης και της απορρόφησης. Φιλτράρει το αίμα που φθάνει σε αυτό μέσω της πυλαίας φλέβας, το οποίο στη συνέχεια κυκλοφορεί μέσα στα ηπατοκύτταρα και γίνεται ο μεταβολισμός. Το ηπατοκύτταρο, αντίθετα με ορισμένα άλλα κύτταρα του οργανισμού, όπως αυτά της καρδιάς, είναι πολύ πιο ευπαθές, ευάλωτο στην υποξαιμία και στις διάφορες ασθένειες. Ως μεταβολικό εργαστήριο, οι διάφορες ουσίες, τα φάρμακα και το αλκοόλ είναι ευνόητο ότι επιδρούν άμεσα επάνω του.

Οι ηπατίτιδες, που προέρχονται είτε από ιούς είτε από το αλκοόλ. Όλες οι άλλες καταστάσεις (γενετικά νοσήματα, μεταβολικά νοσήματα, νοσήματα που οφείλονται στη χρήση φαρμάκων) έρχονται σε δεύτερη μοίρα. Ένα νέο πρόβλημα με σημαντική επιδημιολογική και κλινική επίπτωση είναι το λεγόμενο μεταβολικό σύνδρομο. Έχουμε διαπιστώσει πλέον, οι ηπατολόγοι, ότι ένα ποσοστό από τα άτομα που πάσχουν από μεταβολικό σύνδρομο παθαίνουν κίρρωση του ήπατος.

Πρέπει επίσης να σημειώσουμε ότι οι παθήσεις του ήπατος χωρίζονται σε οξείες, π.χ. μια οξεία ηπατίτιδα, και σε χρόνιες ηπατοπάθειες.

Κατά κανόνα, παρ’ όλο που η εικόνα της οξείας ηπατίτιδας είναι πιο «θορυβώδης», στις περισσότερες των περιπτώσεων δεν έχει σημαντικές συνέπειες. Ελάχιστες είναι οι καταστάσεις εκείνες που στην οξεία ηπατίτιδα θα οδηγήσουν σε μαζική καταστροφή του ήπατος και στο θάνατο εάν δε γίνει μεταμόσχευση. Οι καταστάσεις που οδηγούν σε χρόνια ηπατοπάθεια είναι αυτές οι οποίες βουβά, ασυμπτωματικά, οδηγούν τον άνθρωπο στην κίρρωση.

Όχι, η κίρρωση δεν είναι καρκίνος. Είναι μια καταστροφή του ηπατικού παρεγχύματος από χρόνια φλεγμονή, μια καταστροφή της αρχιτεκτονικής του ήπατος, η οποία έχει ορισμένες συνέπειες.

Ο αγώνας δίνεται σ’ όλες τις κατηγορίες της χρόνιας ηπατοπάθειας για να μη γίνει κίρρωση. Η κίρρωση εξ ορισμού σημαίνει μια σοβαρή κατάσταση. Στα πρώτα στάδια παραμένει ασυμπτωματική, δηλαδή μπορεί να έχεις κίρρωση από αλκοόλ, από χρόνια ηπατίτιδα και να μην το έχεις καταλάβει. Στα νοσοκομεία που εφημερεύουν το βράδυ μπορεί να έρθει ένα ασθενοφόρο μ’ έναν ασθενή από περιφερειακό νοσοκομείο, ο οποίος μέχρι την προηγούμενη ήταν υγιής, και να διαπιστωθεί βαριά επιπλοκή από κίρρωση του ήπατος. Όταν όμως ο ασθενής φτάσει στο τελικό στάδιο της κίρρωσης, εκδηλώνεται πλέον η ηπατοκυτταρική ανεπάρκεια. Ο άρρωστος μπαινοβγαίνει στα νοσοκομεία. Το συκώτι του έχει δώσει σήμα ότι δεν τα βγάζει πέρα και, εάν δε μεταμοσχευθεί εγκαίρως, θα καταλήξει. Αυτή η κατηγορία ασθενών κινδυνεύει επίσης και από ηπατικό καρκίνο.

Φυσικά και θα τον σώσει, γιατί, εάν ο ασθενής που έχει κίρρωση στο τελικό στάδιο δε μεταμοσχευθεί, τίθεται θέμα μηνών ή μικρού χρονικού διαστήματος για να καταλήξει.

Η μεταμόσχευση αποτελεί μια μεγάλη επανάσταση της σύγχρονης θεραπευτικής όλων των οργάνων, αλλά κυρίως του ήπατος που είναι και η πιο δύσκολη. Αποτελεί την κορωνίδα της χειρουργικής επέμβασης από πλευράς χειρουργικής, και να σημειώσουμε εδώ και τη μεγάλη βοήθεια που προσφέρει η γαστρεντερολογία και η παθολογία με τις σωστές ενδείξεις και τα κατάλληλα ανοσοκατασταλτικά που μειώνουν το ποσοστό των απορρίψεων. Αυτή τη στιγμή έχουμε μεταμοσχευμένους δέκα και δεκαπέντε χρόνια και είναι πολύ καλά.

Υπάρχει και αυτή η περίπτωση γιατί είναι μια μεγάλη επέμβαση, ίσως η μεγαλύτερη στο ανθρώπινο σώμα.

Από το μεταβολικό σύνδρομο. Είναι ένα σύνδρομο που συνδέεται με την παχυσαρκία, έχει άμεση συνάφεια με το σύγχρονο τρόπο ζωής (πολύ και κακό φαγητό, έλλειψη μεσογειακού τρόπου διαβίωσης, λίγο περπάτημα κ.ά.) και χαρακτηρίζεται από αυξημένη αρτηριακή πίεση, αυξημένες τιμές χοληστερόλης, ουρικού οξέος ενώ σχετίζεται άμεσα και με το σακχαρώδη διαβήτη. Αναφερόμαστε πάλι στο μεταβολισμό του σακχάρου και των λιπιδίων στο ηπατοκύτταρο, που, εξαιτίας της συσσώρευσης λίπους σε αυτό, σπάζει και έχουμε με άλλο τρόπο νέκρωση και φλεγμονή.

Το μεταβολικό σύνδρομο όσο πιο έντονα εκδηλώνεται, όσο πιο έντονα «εκφράζεται» από κάποιον ασθενή, τόσο μεγαλύτερη πιθανότητα έχει αυτός σε βάθος χρόνου να πάθει κίρρωση. Είναι μια ασθένεια, η οποία προοδευτικά αυξάνεται, και μάλιστα παρατηρούμε ότι πολλές από τις πιθανολογούμενες ηπατοπάθειες, εάν δεν οφείλονται στο αλκοόλ, σε ηπατίτιδες ή σε φάρμακα, πιθανόν να οφείλονται σε μεταβολικό σύνδρομο. Μπορεί μέχρι σήμερα να μην είναι ανησυχητικά τα ποσοστά εμφάνισης της νόσου, όπως εκείνα που οφείλονται στο αλκοόλ και την ηπατίτιδα, αλλά σίγουρα στο μέλλον θα γίνουν, τη στιγμή, μάλιστα, που έχουμε το υψηλότερο ποσοστό παχύσαρκων παιδιών στην Ευρώπη.

Βέβαια, όταν «εκφράζει» το μεταβολικό σύνδρομο. Αυτοί οι ασθενείς κινδυνεύουν από τρία πράγματα, και αυτό είναι τεκμηριωμένο, καρδιαγγειακά νοσήματα, καρκίνο και κίρρωση. Αυτές είναι οι τρεις σημαντικές συνέπειες του μεταβολικού συνδρόμου ή, αν θέλετε, κατ’ επέκταση της παχυσαρκίας και του σύγχρονου τρόπου ζωής. Αυτή τη στιγμή στα κέντρα μεταμόσχευσης, και ειδικά στην Αμερική, μεταμοσχεύονται παιδιά ή έφηβοι λόγω του μεταβολικού συνδρόμου.

Ένα σημαντικό ποσοστό των ανθρώπων που κάνουν συστηματική χρήση ή κατάχρηση αλκοόλ οδηγούνται σε χρόνια ηπατοπάθεια και σε κίρρωση του ήπατος. Δε σημαίνει βέβαια ότι όλοι όσοι πίνουν ή όσοι είναι αλκοολικοί θα πάθουν κίρρωση. Ένα ποσοστό γύρω στο 20% μετά από μια δεκαετία, δεκαπενταετία θα αναπτύξει σοβαρές συνέπειες της χρόνιας αλκοολικής ηπατοπάθειας. Σήμερα τα νοσήματα στο συκώτι που προέρχονται από το αλκοόλ αποτελούν τη μάστιγα της δυτικής κοινωνίας.

Από την αυξημένη τιμή των τρανσαμινασών στο αίμα. Οι τρανσαμινάσες είναι ηπατικά ένζυμα, τα οποία απελευθερώνονται στο αίμα όταν καταστρέφονται, όταν νεκρώνονται τα ηπατοκύτταρα. Υπάρχουν, βέβαια, και κάποιες άλλες περιπτώσεις, σπάνιες, που οι τρανσαμινάσες απελευθερώνονται και έχουμε υψηλές τιμές, όπως, π.χ., όταν πάθει κάποιος έμφραγμα, όπου καταστρέφεται ο καρδιακός μυς. Αλλά κυρίως η βασική αιτία αυξημένων τρανσαμινασών στο αίμα είναι η χρόνια ηπατοπάθεια. Αυτό μας δείχνει, δηλαδή, ότι έχουμε χρόνια ηπατίτιδα. Από την άλλη, δε σημαίνει ότι κάποιος που έχει χρόνια ηπατίτιδα θα έχει τις τρανσαμινάσες παθολογικές. Συναντάμε ασθενείς με χρόνια ηπατίτιδα Β και C που σε κάποιες χρονικές στιγμές μπορεί να έχουν φυσιολογικές τιμές τρανσαμινασών, όπως και το αντίθετο. Και επίσης κάποιος που έχει ανεβασμένες τρανσαμινάσες δε σημαίνει ότι θα πάθει και κίρρωση.

Έχουμε την πρωτογενή και τη δευτερογενή πρόληψη. Η πρωτογενής έχει να κάνει με το να εμποδίσουμε το αίτιο να κάνει ζημιά στο ήπαρ, η δευτερογενής με τον έγκαιρο εντοπισμό των πασχόντων και την πρόληψη των συνεπειών, δηλαδή, όταν κάποιος έχει κίρρωση, να μην πάθει και καρκίνο, να μην προσβληθεί από άλλη ηπατοπάθεια.

Για την ηπατίτιδα Β υπάρχει ένα αποτελεσματικό και φθηνό εμβόλιο που είναι υποχρεωτικό εδώ και μερικά χρόνια και στην Ελλάδα, όπως και σε πολλές άλλες χώρες του κόσμου, και απ’ ό,τι φαίνεται μειώνει τις νέες λοιμώξεις και προστατεύει τα νέα παιδιά.

Για την ηπατίτιδα C, την τελευταία δεκαετία, υπάρχουν σημαντικά φαρμακευτικά όπλα και εμείς οι γιατροί είμαστε για πρώτη φορά σε θέση να μιλάμε για ίαση μιας χρόνιας ιογενούς λοίμωξης, κάτι που δεν το είχαμε πει ποτέ πριν. Σήμερα οι ασθενείς με ηπατίτιδα C γίνονται τελείως καλά σ’ ένα ποσοστό που για τους μισούς φτάνει το 45% και για τους άλλους μισούς το 70 και το 80%. Αυτό συνέβη την τελευταία πενταετία και ο χρόνος ίασης κυμαίνεται από 6 μήνες έως ένα χρόνο.

Εύκολα μπορεί να το μάθει, αλλά το θέμα είναι πως για να φτάσει να το μάθει θα πρέπει να γίνει μια ευαισθητοποίηση και μια ενημέρωση από πλευράς θεσμικών φορέων, όπως είναι η πολιτεία, οι ηπατολογικές εταιρείες, το κέντρο λοιμώξεων.

Όχι όλοι. Αυτοί που έχουν ορισμένες ενδείξεις και κυρίως ενδείξεις όχι από πλευράς συμπτωμάτων όσο από πλευράς ιστορικού. Δηλαδή υπάρχουν ορισμένες κατηγορίες συνανθρώπων μας που συγκεντρώνουν μεγαλύτερη πιθανότητα να έχουν ηπατίτιδα Β και C, όπως είναι τα άτομα εκείνα που έχουν κάνει μεταγγίσεις πριν από το 1990, που δεν ξέραμε την ηπατίτιδα C, και άτομα τα οποία έχουν έντονη σεξουαλική ζωή. Σ’ αυτές τις κατηγορίες υπάρχει μεγαλύτερος κίνδυνος. Είναι έγκλημα να μην ελέγχονται οι νέοι άνθρωποι που ανήκουν σε αυτές τις κατηγορίες του πληθυσμού γιατί, εάν διαπιστωθεί ότι πάσχουν, μπορεί να πάρουν θεραπεία και να ιαθούν.

Πέντε. Από αυτές η Α και η Ε δε μεταπίπτουν σε χρονιότητα, κάνουν μόνο οξεία λοίμωξη και καθαρίζουν, ενώ ένα ποσοστό από εκείνους που θα μολυνθούν από τη Β, τη C και τη Δ, θα μεταπέσει σε χρονιότητα. Την ηπατίτιδα C τη μάθαμε το ’91. Μέχρι τότε ξέραμε ότι υπάρχει μια ηπατίτιδα την οποία ονομάζαμε nοn A, non B, δηλαδή όχι Α, όχι Β, αλλά δεν ξέραμε τι ακριβώς ήταν. Γι’ αυτό βλέπουμε σήμερα ηλικιωμένα άτομα να έχουν ηπατίτιδα C, και ίσως κίρρωση ή καρκίνο, και, όταν τους ρωτάς το ιστορικό τους, σου λένε: «γιατρέ, το ’68 ή το ’75 έπαθα μια γαστρορραγία, μπήκα στο νοσοκομείο, είχε πέσει ο αιματοκρίτης και πήρα μια φιάλη αίμα».

Το χαρακτηριστικό της Β είναι η μεγαλύτερη μολυσματικότητά της. Τα φάρμακα που έχουμε φαίνεται πως δεν επιφέρουν ριζική ίαση στον ασθενή, παρά μόνο σ’ ένα πολύ μικρό ποσοστό καθυστερούν την εξέλιξη της νόσου. Από την άλλη, όμως, γι’ αυτή την ηπατίτιδα έχουμε το εμβόλιο, που είναι βασικό όπλο για την πρόληψη.

Για την ηπατίτιδα C, την οποία τη μάθαμε περίπου το ’91, δεν έχουμε εμβόλιο, αλλά έχουμε καλή θεραπεία. Γι’ αυτήν την ηπατίτιδα πρόληψη είναι η αλλαγή του τρόπου ζωής και των συνηθειών μας. Πρέπει να προσέχουμε περισσότερο.

Το βασικό όργανο του μεταβολισμού είναι το ηπατοκύτταρο. Είναι λογικό, λοιπόν, τα περισσότερα από τα φάρμακα που κυκλοφορούν στο εμπόριο ή, αν θέλετε, κατά μία γενικότερη έννοια και το αλκοόλ, να περνούν και να μεταβολίζονται από το ήπαρ. Είτε τα ίδια τα φάρμακα είτε οι μεταβολίτες τους πολλές φορές μπορεί να είναι τοξικά και για το ήπαρ και για άλλα όργανα, επομένως θα πρέπει όλα τα φάρμακα να εξετάζονται λεπτομερώς από το θεράποντα γιατρό αλλά και από τον ασθενή.

Δε σημαίνει, βέβαια, ότι όλα τα φάρμακα είναι βλαβερά, όπως επίσης δε σημαίνει ότι δεν πρέπει να παίρνουμε –για να μην περάσουμε και στο άλλο άκρο– τα απαραίτητα φάρμακα. Αυτό που επιβάλλεται είναι η προσεκτική εξέταση και ο συνεχής επανέλεγχος στις τρανσαμινάσες, τουλάχιστον, όταν ο ασθενής λαμβάνει ουσίες που γνωρίζουμε ότι έχουν αυξημένο κίνδυνο ηπατοτοξικότητας.

Βασικές ενδείξεις χειρουργικής επέμβασης στο ήπαρ είναι οι εστιακές βλάβες του ήπατος που αφορούν ένα τμήμα του, αν εξαιρέσουμε βέβαια τη μεταμόσχευση. Μια από τις κυριότερες περιπτώσεις χειρουργικής αντιμετώπισης είναι ο καρκίνος. Αν προλάβουμε τον καρκίνο στα αρχικά στάδια, μπορούμε να τον αφαιρέσουμε χωρίς άλλες συνέπειες. Ωστόσο αυτό γίνεται, δυστυχώς, πολύ σπάνια και εντείνεται η άποψη ότι οι ασθενείς με χρόνια ηπατοπάθεια, και κυρίως κίρρωση, θα πρέπει υποχρεωτικά να παρακολουθούνται αυστηρά στο πλαίσιο πρόληψης ή έγκαιρης διάγνωσης.