Η περιβαλλοντική ευαισθησία της φαρμακευτικής

Έτσι φαίνεται µε µια πρώτη µατιά. Όµως ζούµε σε ένα κόσµο ο οποίος δεν έχει πια όρια και σύνορα ειδικοτήτων. Υπάρχει επικάλυψη και διάλογος µεταξύ των επιστηµών και µεταξύ των ειδικοτήτων. Γι’ αυτό και χρειάζονται επιστήµονες που µπορούν να βαδίσουν πολλά µονοπάτια και να φορέσουν διάφορα «καπέλα» για τις ανάγκες του διαλόγου αυτού. Να µπορέσεις να βάλεις το «καπέλο» του φαρµακολόγου τη µία µέρα, του χηµικού την επόµενη, του βιοστατιστικού την τρίτη και να µιλήσεις και µε τον περιβαλλοντολόγο την τέταρτη µέρα.

Σαφέστατα, παρ’ όλο που αυτό φαίνεται παράδοξο εκ πρώτης όψεως. Η φαρµακευτική, µέχρι πρότινος, δεν είχε οπλιστεί µε ισχυρές δόσεις περιβαλλοντικής ευαισθησίας. Την ενδιαφέρει πρωτίστως ο άνθρωπος. Ακόµα και στον Παγκόσµιο Οργανισµό Υγείας, ο άνθρωπος έχει προτεραιότητα πάνω από το περιβάλλον: αναφέρεται, για παράδειγµα, ότι, αν πρέπει να ρίξουµε DDT για να καταπολεµήσουµε τα κουνούπια που φέρουν το πλασµώδιο της ελονοσίας, θα το κάνουµε έστω κι αν το DDT βλάψει το περιβάλλον. Ωστόσο, είναι γεγονός ότι αναγνωρίζουµε περισσότερο σήµερα τη σηµασία του περιβάλλοντος, επειδή έχουµε φτάσει σε ένα βαθµό πολιτισµού στον οποίο έχουµε προσθέσει πολλά καινούρια πράγµατα, βελτιώνοντας, έτσι, σε µεγάλο βαθµό τη ζωή µας. Και η καταστροφή του περιβάλλοντος είναι ένα από τα τιµήµατα που καλούµαστε να πληρώσουµε, γεγονός που θα χειροτερέψει την ποιότητα της ζωής µας. 'Aρα κάναµε ένα φαύλο κύκλο. Και η φαρµακευτική είχε το µερίδιο ευθύνης σε αυτόν.
Για το λόγο αυτό, σήµερα η φαρµακευτική αναζητά περισσότερες «πράσινες» λύσεις. Οι λύσεις αυτές ξεκινούν από τη σύνθεση φαρµάκων µε τέτοιο τρόπο που να βλάπτεται το περιβάλλον όσο λιγότερο γίνεται. Προχωρά στην αναζήτηση οικολογικότερων εκδόχων. Ένα τέτοιο παράδειγµα είναι η αφαίρεση των προωθητικών αερίων που βλάπτουν το όζον από τα αντιασθµατικά φάρµακα. Και ολοκληρώνεται µε τη σύνθεση φαρµάκων που µπορούν να είναι βιοδιασπώµενα ή τουλάχιστον να µπορεί να γίνει διαχειριστέα η αποβολή τους στο περιβάλλον και η καταστροφή τους χωρίς τον κίνδυνο οικολογικών καταστροφών. Αυτές οι περιοχές αποτελούν τις πράσινες προκλήσεις της φαρµακευτικής.

Όχι απλώς µπορεί αλλά έχει και κεντρικό ρόλο να παίξει! Καταρχήν ο φαρµακοποιός µπορεί να συµβουλέψει τους πελάτες του στο πώς να καταστρέφουν τα αχρησιµοποίητα φάρµακά τους. Με βάση τα όσα γνωρίζουµε σήµερα, πρέπει να σταµατήσουµε να πετάµε αντιβιοτικά και ορµόνες στα σκουπίδια αβασάνιστα. Υπάρχουν δεκάδες µελέτες στις οποίες φαίνεται το πόσο µεταφέρονται οι ουσίες αυτές στους ιστούς των ζώων λόγω µόλυνσης από το περιβάλλον. Αντίστοιχες µελέτες έχουν κάνει πολλοί συνάδελφοι από τη δεκαετία του ’60. Οι µελέτες αυτές φέρνουν στην επιφάνεια πουλιά που το αυγό τους είχε υπερβολικά λεπτό και εύθραυστο τοίχωµα µε αποτέλεσµα να µην επιβιώνουν τα έµβρυα, κροκόδειλους και ψάρια που άλλαζαν φύλο. Κι όλα αυτά επειδή µια ουσία, που δεν είχε σχεδιαστεί για ορµονική δράση στον άνθρωπο, προκαλούσε ορµονική δράση στα ζώα. Ο γιατρός δεν µπορεί να συµβουλέψει κατάλληλα τους ασθενείς του, επειδή δε γνωρίζει τις σχετικές χηµικές ιδιότητες. Ο χηµικός δεν µπορεί να συµβουλέψει κατάλληλα τους ασθενείς, επειδή δε σχετίζεται άµεσα µε την ιατρική, και ως εκ τούτου δεν έρχεται σε άµεση επαγγελµατική επαφή µε τους ασθενείς. Εποµένως στο φαρµακοποιό µένει το µεγάλο βάρος της ευαισθητοποίησης και εκπαίδευσης των ασθενών στα ζητήµατα περιβάλλοντος που σχετίζονται µε το φάρµακο.

Η ερώτηση που µου απευθύνετε δε σχετίζεται µε τη φαρµακευτική βιοµηχανία µόνο, αλλά µε τη συλλογική φαρµακευτική πολιτική της κάθε χώρας. Κοιτάξτε, η επιστήµη παρέχει τη γνώση. Η πολιτική παρέχει ή αποτρέπει την εφαρµογή της. Θα πρέπει όλοι να συνειδητοποιήσουµε ότι µε το να αυξάνουµε τον πληθυσµό ασκούµε µια πίεση στο φυσικό περιβάλλον που µας συντηρεί. Με τον πληθυσµό αυτό δηµιουργείται ένα µεγάλο ποσοστό απορριµµάτων το οποίο επιστρέφεται στο περιβάλλον, είτε είναι βιολογικά απορρίµµατα, είτε είναι χηµικά απορρίµµατα, είτε φυσικά απορρίµµατα.
Το πρόβληµα είναι τώρα πια εν γνώσει της φαρµακευτικής βιοµηχανίας, επειδή έχουν δηµοσιευτεί σε επιστηµονικά περιοδικά µελέτες που έχουν δείξει ότι τα φάρµακα ανιχνεύονται πια στο περιβάλλον. Αν κάνεις την ανάλυση σε ένα ποτάµι θα βρεις αµοξυκιλλίνη. 'Aρα η φαρµακευτική βιοµηχανία βρίσκεται τώρα σε ένα σηµείο στο οποίο πρέπει να ανταποκριθεί σ’ αυτό το καινούριο πρόβληµα. Και η ανταπόκρισή της έχει δύο άξονες: είτε να σχεδιάζει από την αρχή οικολογικά βιοδιασπώµενα φάρµακα, είτε να χρησιµοποιήσει το δίκτυο διανοµής της για να περισυλλέξει τα φάρµακα που δε χρησιµοποιήθηκαν από τους ασθενείς. Για να γίνουν αυτά, πρέπει να έχουµε τα εργαλεία, πρέπει να έχουµε τη θέληση, αλλά και να µπορούµε να το κάνουµε. Νοµίζω πάντως ότι θέληση υπάρχει από την πλευρά της βιοµηχανίας. Τα εργαλεία θα έρθουν µε το καιρό.

Θέλω να πιστεύω ότι βούληση από πλευράς βιοµηχανίας υπάρχει, γιατί τώρα πια είναι στη γνώση της ότι ευθύνεται για µερικές από τις 87.000 ουσίες που παράγονται στο εµπόριο καθηµερινά και χρησιµοποιούνται σε διάφορες δραστηριότητες. Γνωρίζει ότι είµαστε εκτεθειµένοι σε χηµικά που δεν είναι µόνο αυτά που παίρνουµε και το ξέρουµε, αλλά και αυτά που παίρνουµε και δεν το ξέρουµε.
Από την άλλη µεριά έχετε δίκιο να θέτετε την ίδια ερώτηση για την πολιτική σκηνή και τα λόµπι. Όµως πολλά πράγµατα στην Αµερική γίνονται εφικτά χωρίς να έχει αποδεχτεί η κεντρική κυβέρνηση διεθνείς συνθήκες. Για παράδειγµα η Καλιφόρνια είναι µπροστά από την υπόλοιπη χώρα. Εάν αρχίσει η Καλιφόρνια να κάνει κάτι, συνήθως αυτό επεκτείνεται και στην υπόλοιπη χώρα. Εάν κάποιος καταφέρει και κάνει κάτι, δηµιουργεί έναν ανταγωνισµό στους υπόλοιπους κι έτσι τους παρακινεί να κάνουν το ίδιο. Ακόµα και αν η κυβέρνηση δεν έχει υπογράψει τη συνθήκη του Κιότο, ο ιδιώτης ή η εταιρεία ή ο άνθρωπος ο απλός ξεκινάει από µόνος του να κάνει αυτές τις αλλαγές και η κυβέρνηση θα ακολουθήσει. Ωστόσο πιστεύω ότι στην Αµερική υπάρχει και η ελευθερία που δίνει τη δυνατότητα να σκεφτεί κάποιος κάτι και να το κάνει πραγµατικότητα. Δηλαδή, αν κάποιος το σκεφτεί θα γίνει. Ένα κλασικό παράδειγµα επιτυχίας, είναι ο αγώνας για τη µείωση των πειραµατόζωων που χρησιµοποιούνται στις δοκιµές των φαρµάκων.

Θα σας έλεγα καταρχήν ότι δε βρισκόµαστε ακόµη κοντά. Κι αυτό γιατί όταν κάνουµε δοκιµές σε συστήµατα κυττάρων ή σε βιοχηµικά µπορούµε να πάρουµε απαντήσεις µόνο για πράγµατα τα οποία ρωτάµε. Δεν ξέρουµε όµως τι θα µπορούσε να προκύψει σε ένα ζωντανό οργανισµό από τη χορήγηση ενός φαρµάκου διότι υπάρχουν και «ερωτήσεις» που δε µας περνά από το µυαλό να τις «θέσουµε» σε ένα in vitro σύστηµα. Κι αυτό γιατί η πορεία ενός φαρµάκου στον οργανισµό είναι περισσότερο πολύπλοκη από την απόρροια των φυσικοχηµικών του ιδιοτήτων ή του µηχανισµού δράσης του.
Αυτό όµως δεν σηµαίνει ότι είµαστε τόσο µακριά όσο στο παρελθόν. Έχουν γίνει κολοσσιαία βήµατα που έχουν συντελέσει στη δραµατική µείωση του απαραίτητου αριθµού των πειραµατόζωων. Η ροµποτική για παράδειγµα µας έχει βοηθήσει να κάνουµε πολλαπλούς προσδιορισµούς σε ελάχιστες ποσότητες δείγµατος, η να αναλύουµε πολλά δείγµατα σε σύντοµο χρονικό διάστηµα, για παράδειγµα µε micro-arrays & proteomics. Η φαρµακογενετική ανάλυση µπορεί να µας δώσει πολύτιµες πληροφορίες για την καταλληλότητα ή µη του φαρµάκου για κάθε ασθενή ξεχωριστά. Και τέλος, τα µαθηµατικά µοντέλα βιολογικών συστηµάτων, που έχουν εξελιχθεί εντυπωσιακά παράλληλα µε τις δυνατότητες των υπολογιστών, θα συντελέσουν στην περαιτέρω µείωση έως και εξάλειψη της χρήσης πειραµατόζωων διότι συντελούν στο να προβλεφθεί η τοξικότητα µιας υπό έλεγχο ουσίας.
Το πρόβληµα προς το παρόν έγκειται στο ότι είναι τόσο µεγάλο το ποσό της πληροφορίας που αντλούµε από αυτές τις τεχνολογίες που θα πρέπει να είµαστε προετοιµασµένοι να το ερµηνεύσουµε.

Σήµερα εκπαιδεύω τους φοιτητές µου στα θέµατα του περιβάλλοντος. Όµως, ενώ οι φοιτητές µου είναι ήδη οικολογικά ευαισθητοποιηµένοι, τους είναι δύσκολο να εκφραστούν µε ποσοτική ακρίβεια. Ο ρόλος µου είναι να τους ελκύσω και να τους προκαλέσω το ενδιαφέρον για την παρατήρηση και το πείραµα, αλλά κυρίως να κάνω τη σκέψη τους πιο µαθηµατική. Όπως γνωρίζετε, η επιστήµη σήµερα παράγεται από επιστήµονες, αλλά χρησιµοποιείται από επιστήµονες και από µη επιστήµονες. Μόνο τα επιχειρήµατα που έχουν αφενός µεν ποσοτική βάση (π.χ. οι σχέσεις δόσης-αποτελέσµατος) και αφετέρου δε επαναληψιµότητα µπορούν να τίθενται σε µια συζήτηση για το περιβάλλον εάν θέλουµε να αλλάξει η κατάσταση προς το θετικό. Τα µελλοντικά µου σχέδια, λοιπόν, είναι να µεσολαβώ στο διάλογο µεταξύ επιστηµονικών και άλλων φορέων µε σκοπό τη βελτίωση των πρακτικών µας.
Σήµερα είµαι σε θέση να στήσω το δικό µου εργαστήριο περιβαλλοντολογικής τοξικολογίας, ένα εργαστήριο που θα παρεµβάλλεται µεταξύ της βιοµηχανίας, του χρήστη και του περιβάλλοντος για να δίνει κάποιες απαντήσεις και λύσεις στα προβλήµατα που συζητήσαµε.

Το όραµά µου είναι να δω τη φαρµακευτική να µπορεί να σχεδιάζει όχι µόνο την αποτελεσµατικότητα και την ασφάλεια ενός φαρµάκου, αλλά και την περιβαλλοντολογική του µοίρα.

Σαφέστατα. Κάθε ευκαιρία επαφής µε την Ελλάδα είναι επιθυµητή.