Ελληνικό Φαρμακευτικό Μουσείο: η ιστορία - τα εκθέματα

Βασίλειος Νικόλτσιος, φαρμακοποιός


Η ιστορία του ελληνικού φαρµακευτικού µουσείου

Η σκέψη για τη δηµιουργία ενός φαρµακευτικού µουσείου στη Θεσσαλονίκη µου εκφράστηκε για πρώτη φορά τον Ιανουάριο του 2001 από τον πρόεδρο του Φαρµακευτικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης, Κυριάκο Θεοδοσιάδη, στον οποίο οφείλεται και η πρωταρχική ιδέα για τη δηµιουργία του µουσείου. Ακολούθησαν και άλλες συζητήσεις µεταξύ µας µέχρι τον Απρίλιο του 2002 που έγινε η πρώτη συνάντηση γι’ αυτόν το σκοπό στο καφέ «Βυζάντιο». Σε αυτήν συµµετείχαν οι: Δηµήτριος Βαγιωνάς - πρόεδρος του Π.Φ.Σ., Κυριάκος Θεοδοσιάδης - πρόεδρος του Φ.Σ. Θεσσαλονίκης, Λάζαρος Φαρσάκης - φαρµακοποιός και γενικός γραµµατέας του ΣΥ.ΦΑ. Θεσσαλονίκης, Ιωάννης Νιώπας - καθηγητής Φαρµακευτικής Α.Π.Θ., Γεώργιος Ξανθόπουλος - φαρµακοποιός, Βασίλειος Νικόλτσιος - φαρµακοποιός και Θεόδωρος Ποάλας - φαρµακοποιός. Εκεί διαπιστώθηκε ότι έχει ωριµάσει η ιδέα και έπρεπε να γίνουν τα επόµενα βήµατα.
Η επόµενη κίνηση ήταν η σύσταση συντονιστικής επιτροπής από προσωπικότητες του φαρµακευτικού, κυρίως, χώρου της Θεσσαλονίκης, οι οποίοι συναντήθηκαν στις 13 Μαρτίου 2003 στα γραφεία του Φ.Σ. Θεσσαλονίκης στην οδό Ερµού 69.
Σε συνάντηση αυτή συµµετείχαν οι: Δηµήτριος Βαγιωνάς - πρόεδρος του Π.Φ.Σ., Ιωάννης Αντωνόπουλος - πρύτανης Α.Π.Θ., Κυριάκος Θεοδοσιάδης - πρόεδρος Φ.Σ. Θεσσαλονίκης, Αντώνης Αυγερινός - πρόεδρος Π.Ε.Φ., Ευαγγελία Βαρέλλα-Φράγκου - φαρµακοποιός και επίκουρος καθηγήτρια τµήµατος Χηµείας Α.Π.Θ, Εµµανουήλ Γεωργαράκης - πρόεδρος τµήµατος Φαρµακευτικής Α.Π.Θ., Παύλος Γιαννακόπουλος - πρόεδρος της Βιανέξ, Βασίλειος Νικόλτσιος - φαρµακοποιός και διευθυντής του Ιδρύµατος Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα, Θεόδωρος Ποάλας - φαρµακοποιός και στιχουργός, Δηµήτρης Σαλπιστής - πρόεδρος Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος, Διονύσης Ευγενίδης - γραµµατέας Φ.Σ. Θεσσαλονίκης. Αποφασίστηκε η αναζήτηση χώρου που θα µπορούσε να στεγάσει το υπό ίδρυση µουσείο, ενώ συγχρόνως αποφασίστηκε η δηµιουργία σωµατείου µη κερδοσκοπικού χαρακτήρα που θα µπορούσε να υποστηρίξει τη λειτουργία του. Αποφασίστηκε επίσης να σταλεί µήνυµα σε όλους τους φαρµακοποιούς της Ελλάδας προκειµένου αυτοί να παραχωρήσουν φαρµακευτικά κειµήλια που κατείχαν.
Από τις 25 Ιουνίου 2003 ο υπουργός Πολιτισµού Ευάγγελος Βενιζέλος µάς παραχώρησε χώρο και γραµµατειακή υποστήριξη στο παραδοσιακό κτίριο της οδού Γοργούς 11, στην Ανω Πόλη.
Από εδώ και πέρα τη σκυτάλη έλαβε ο Φ.Σ. Θεσσαλονίκης. Οργάνωσε έκθεση στο Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης µε τίτλο «Η Φαρµακευτική στη Θεσσαλονίκη του χθες – µια πρώτη γνωριµία µε το φαρµακευτικό µουσείο Θεσσαλονίκης», µε επιµέλεια της Ευαγγελίας Βαρέλλα και του γράφοντος. Η έκθεση εγκαινιάστηκε από τον υπουργό Πολιτισµού Ευάγγελο Βενιζέλο και λειτούργησε από 22 έως 30 Νοεµβρίου 2003. Τελούσε υπό την αιγίδα του υπουργού Πολιτισµού και της Διεθνούς Ακαδηµίας Ιστορίας της Φαρµακευτικής, ο πρόεδρος της οποίας καθηγητής Μίλερ Γιάνκε παρευρέθηκε στα εγκαίνια. Σκοπός της έκθεσης ήταν να δείξει στους φαρµακοποιούς, στις αρχές και στο ευρύ κοινό ότι η Θεσσαλονίκη ήταν ώριµη για να προχωρήσει στην ίδρυση του φαρµακευτικού µουσείου.
Η έκθεση περιλάµβανε µια αναδροµή της επιστήµης της φαρµακευτικής στους αρχαίους και µέσους χρόνους, αντικείµενα φαρµακοπωλείου, παλαιές εργαστηριακές συσκευές, ιδιόγραφες συνταγές και επιστολόχαρτα, παλαιά βιβλία και φωτογραφίες, διαφηµίσεις, καθώς και στοιχεία από το παρελθόν των σπουδών φαρµακευτικής. Ειδικά σχεδιασµένο εποπτικό και ηλεκτρονικό υλικό τεκµηρίωνε και επεξηγούσε τα εκθέµατα.
Ο δήµος Θεσσαλονίκης έλυσε προσωρινά το πρόβληµα της στέγασης του χώρου για την πρώτη συλλογή και παρουσίαση κειµηλίων, που εντωµεταξύ είχαν αρχίσει να προσφέρονται. Παραχώρησε δύο αίθουσες στο παραδοσιακό κτίριο της οδού Κρίσπου 7, στην Ανω Πόλη, όπου και παρουσιάστηκε από τις 22 Δεκεµβρίου 2004 µε τα πρώτα κειµήλια που προσφέρθηκαν διαρκής έκθεση µε θέµα «Οι απαρχές της ελληνικής φαρµακευτικής», µε επιµέλεια της Ευαγγελίας Βαρέλλα και του γράφοντος.
Η ιδέα για τη δηµιουργία µουσείου είχε πλέον αποδώσει καρπούς. Το Δ.Σ. του Φ.Σ. Θεσσαλονίκης πρωτοστάτησε για την ίδρυση σωµατείου µε την επωνυµία «Ελληνικό Φαρµακευτικό Μουσείο» µε τη νοµική στήριξη των δικηγόρων Ι. Παπαγεωργίου και Ν. Τσιάντου και άρχισε να επεξεργάζεται σκέψεις για τη µεταστέγαση των κειµηλίων. Το σωµατείο ιδρύθηκε στις 4 Μαΐου 2007 και η οριστική λύση για τον απαραίτητο χώρο δόθηκε µε την αγορά των νέων γραφείων του Φ.Σ. στην οδό Εθνικής Αντιστάσεως 173-175 στο Φοίνικα. Τα νέα γραφεία διέθεταν τον κατάλληλο χώρο για την ανάπτυξη του µουσείου.
Σκοπός του µουσείου είναι η συγκέντρωση (µε δωρεές ή αγορές), καταγραφή, τεκµηρίωση, µελέτη (από επιστηµονικής και ιστορική πλευράς) και προβολή του φαρµακευτικού υλικού (όργανα, σκεύη, έπιπλα, µηχανήµατα, βιβλία, συγγράµµατα, συνταγές, φαρµακευτικά έντυπα, φυτολόγια, δρόγες, φαρµακευτικές ουσίες και φαρµακοτεχνικές µορφές κ.ά.) που αναφέρονται στην ιστορία της φαρµακευτικής επιστήµης στη Ελλάδα. Είναι µια κληρονοµιά που δυστυχώς χάνεται µέσα στο ρεύµα της «ανακαίνισης» του Φαρµακείου. Αυτή την ελληνική κληρονοµιά επιχειρεί να διασώσει και να προβάλει το «Ελληνικό Φαρµακευτικό Μουσείο». Το µουσείο επίσης θα ασχοληθεί µε κάθε πτυχή που αφορά την άσκηση της φαρµακευτικής επιστήµης στην Ελλάδα, την έκδοση επιστηµονικών µελετών που αφορούν τα παραπάνω θέµατα, την ίδρυση επιστηµονικής βιβλιοθήκης µε παλαιά και νέα συγγράµµατα, την οργάνωση περιοδικών εκθέσεων που θα παρουσιάζονται στη Θεσσαλονίκη και σε άλλες πόλεις, τη διενέργεια πολιτιστικών και εκπαιδευτικών εκδηλώσεων, διαλέξεων – ανακοινώσεων, τη συµµετοχή σε συνέδρια της ιστορίας της φαρµακευτικής στην Ελλάδα και στο εξωτερικό και τη συνεργασία µε ηµεδαπούς και αλλοδαπούς ανάλογους οργανισµούς και ιδρύµατα. Μέλη του σωµατείου «Ελληνικό Φαρµακευτικό Μουσείο» µπορούν να εγγραφούν πτυχιούχοι Φαρµακευτικής, αλλά και όσοι ενδιαφέρονται για τους σκοπούς του µουσείου.
Με οµόφωνη απόφαση του Δ.Σ. του Ελληνικού Φαρµακευτικού Μουσείου, από τις 25 Σεπτεµβρίου 2007, καθήκοντα γενικής διευθύντριας του µουσείου ανέλαβε αµισθί η Ευαγγελία Βαρέλλα, φαρµακοποιός και επίκουρος καθηγήτρια τµήµατος Χηµείας Α.Π.Θ και γενική γραµµατέας της Διεθνούς Ακαδηµίας της Ιστορίας της Φαρµακευτικής.
Τα ευχάριστα γεγονότα άρχισαν να έρχονται το ένα µετά το άλλο. Μεγάλοι ευεργέτες, ευεργέτες και δωρητές άρχισαν να προσφέρουν κειµήλια και χρήµατα, ενισχύοντας την προσπάθεια του Δ.Σ. του «Ελληνικού Φαρµακευτικού Μουσείου» που στις 6 Οκτωβρίου 2007 εγκαινιάστηκε και ξεκίνησε επίσηµα τη λειτουργία του.

Τα παλαιά έπιπλα του ελληνικού φαρµακευτικού µουσείου

Ευεργέτης χαρακτηρίζεται κάποιος που διαθέτει χωρίς αντάλλαγµα περιουσιακά του στοιχεία για κοινωφελείς σκοπούς, συµβάλλοντας στην πνευµατική ανάπτυξη και στην κοινωνική πρόοδο.
Στην προκειµένη περίπτωση ευεργέτης χαρακτηρίστηκε από το Δ.Σ. του Ελληνικού Φαρµακευτικού Μουσείου ο Μιχάλης Πάνου για τη σηµαντική προσφορά σύνθεσης φαρµακευτικών επίπλων, που παραχώρησε στο Ελληνικό Φαρµακευτικό Μουσείο και αποτελούν σηµαντικά οικογενειακά κειµήλια.
Τα ιστορικά έπιπλα φαρµακείου έχουν ιδιαίτερα σηµαντική αξία. Προέρχονται από το φαρµακείο και φαρµακεµπορείο Ζαφειρίου Σφύρα «Η έλαφος» στο Βόλο, που διέθετε εκτός των άλλων περίτεχνη κρυστάλλινη βιτρίνα κατασκευασµένη στο Παρίσι. Το φαρµακείο ιδρύθηκε το 1889 και αργότερα, το 1896, εγκαταστάθηκε στο καινούργιο του κτίριο στη γωνία των οδών Κοραή και Δηµητριάδος. Διέθετε εργαστήριο µε υπόγειο που χρησιµοποιούνταν σαν ψυγείο και χώρος αποθήκευσης των πρώτων υλών που παραλαµβάνονταν από ευρωπαϊκές χώρες για την παρασκευή φαρµάκων. Στην εξωτερική πλευρά του φαρµακείου υπήρχαν και τα ιατρεία των γιατρών που ήταν υπάλληλοι του φαρµακείου. Εκεί δέχονταν οι γιατροί τους ασθενείς τους.
Από τα έπιπλα του φαρµακείου ξεχώριζε µία µεγάλη σύνθεση µε δρύινες βιτρίνες που αποτελούσε αληθινό έργο τέχνης. Κατασκευάστηκε από αυστριακούς τεχνίτες και µεταφέρθηκε στο Βόλο. Είναι το έπιπλο που δωρίστηκε στο Ελληνικό Φαρµακευτικό Μουσείο. Το ύψος του επίπλου είναι 4,90 µ. και το πλάτος του 6,40. Στο κέντρο του, ψηλά πάνω από τις βιτρίνες, υπάρχει ληκυθοφόρο τόξο. Αριστερά και δεξιά στο πάνω µέρος, σαν διακοσµητικά στοιχεία, υπάρχουν λεοντοκεφαλές και δράκοντες. Οι τρεις βιτρίνες ενώνονται ψηλά µε δύο ενδιάµεσα τεµάχια, κάτω από τα οποία τοποθετούνται σε βάσεις τα επιχρυσωµένα γύψινα αγάλµατα του Απόλλωνα και της Αφροδίτης. Μπροστά από την τετράφυλλη βιτρίνα υπάρχει πάγκος µε λευκό µάρµαρο µήκους 2 µέτρων. Γύρω γύρω υπάρχουν και άλλα φαρµακευτικά έπιπλα.
Το 1912 το φαρµακείο Ζαφειρίου Σφύρα πέρασε στα χέρια του γαµπρού του, φαρµακοποιού Αναστασίου Γραναφίδη. Λειτούργησε µέχρι το 1949, όταν µεταβιβάστηκε στο φαρµακοποιό Δηµήτριο Πάνου, ο οποίος το κράτησε ως το 1969 και µετά το µετέφερε στα Φάρσαλα.
Μετά το κλείσιµο του φαρµακείου Δηµητρίου Πάνου τα έπιπλα µεταφέρθηκαν στην Ιταλία και παρέµειναν περιουσιακό στοιχείο της οικογένειάς τους, µέχρι το 2007 που ο γιος του Δηµητρίου Πάνου, φαρµακοποιός Μιχαήλ Πάνου, τα έφερε πίσω στην πατρίδα και τα δώρισε στο Ελληνικό Φαρµακευτικό Μουσείο.

Τα σπουδαιότερα κειµήλια του ελληνικού φαρµακευτικού µουσείου

Το σηµαντικότερο έκθεµα είναι η σειρά των φαρµακευτικών επίπλων, για τα οποία υπάρχει ειδικό κεφάλαιο.
Ιδιαίτερα σηµαντικό έκθεµα είναι τα άπαντα του Διοσκουρίδη του 1598, εκτυπωµένα στα ελληνικά και στα λατινικά. Ο Διοσκουρίδης ήταν ο πρώτος ελληνικής καταγωγής στρατιωτικός φαρµακοποιός. Υπηρετούσε στο ρωµαϊκό στρατό και στις εκστρατείες, στις οποίες λάµβανε µέρος, κατέγραφε µε ακρίβεια τις φαρµακολογικές δράσεις φυτικών φαρµάκων που ανακάλυπτε. Ανήκει στη συλλογή του Κυριάκου Θεοδοσιάδη, προέδρου του Φ.Σ. Θεσσαλονίκης.
Εντυπωσιακό είναι το φορητό φαρµακείο πολεµικού πλοίου των αρχών του 1800. Είναι γαλλικής κατασκευής. Το φαρµακείο βρισκόταν στην καµπίνα του πλοιάρχου του πολεµικού πλοίου, ο οποίος έκανε και χρέη φαρµακοποιού στο καράβι του. Ανήκει στη συλλογή της Αναστασίας Χαδιά – Νικόλτσιου.
Σπάνιο έκθεµα είναι το φορητό φαρµακείο σε δερµάτινη θήκη που κατασκευάστηκε στις αρχές του 1900. Είναι αµερικανικής κατασκευής και διαθέτει φιαλίδια µε µικροσκοπικά δισκία διαφόρων φαρµακολογικών δράσεων. Κατασκευάστηκε για να χρησιµοποιηθεί από ταξιδιώτες που θα απουσίαζαν για µεγάλο χρονικό διάστηµα, στη διάρκεια του οποίου θα χρειαζόταν κάποιο φάρµακο. (Συλλογή της Αναστασίας Χαδιά - Νικόλτσιου).
Σηµαντική είναι η συλλογή των δρογών, περιόδου µεσοπολέµου, σε ξύλινες συσκευασίες, όπως ακριβώς έφταναν στην Ελλάδα από την κεντρική Ευρώπη. (Δωρεά της Ανθούλας Αελιών).
Μεγάλη είναι η συλλογή των µικροσκοπίων του περασµένου αιώνα, που χρησιµοποιούσαν οι φαρµακοποιοί για τις µικροβιολογικές και χηµικές αναλύσεις του εργαστηρίου τους. (Συλλογή της Αναστασίας Χαδιά - Νικόλτσιου).
Σπάνιοι µπορούν να χαρακτηριστούν οι δύο εκχυλιστήρες δρογών, ένας µεγάλος (δωρεά της Ανθούλας Αελιών) και ένας µικρός (δωρεά Μιχάλη Πάνου).
Πλούσια είναι η συλλογή φαρµακευτικών επιστηµονικών συγγραµµάτων που ξεκινούν από τη δηµιουργία του νεότερου ελληνικού κράτους. Συγγραφείς όπως ο Λάνδερερ και ο Σαρτωρί και άλλοι µεταγενέστεροι πανεπιστηµιακοί δάσκαλοι καταγράφουν την ιστορία της φαρµακευτικής στη Νεότερη Ελλάδα. (Συλλογή της Αναστασίας Χαδιά - Νικόλτσιου).
Ιδιαίτερα πλούσια είναι η συλλογή των επιστολόχαρτων ελληνικών φαρµακείων από την Κωνσταντινούπολη µέχρι την Κρήτη. Μέσα από τα θαυµάσια λιθόγραφά τους µπορεί ο επισκέπτης του µουσείου να διαπιστώσει το υψηλό επίπεδο των φαρµακοποιών του προηγουµένου αιώνα και να αντλήσει πληροφορίες που αφορούν τον τόπο και τον τρόπο λειτουργίας των φαρµακείων.
Στο µουσείο υπάρχει επίσης πλούσια συλλογή ιατρικών εργαλείων που διατίθονταν από τα φαρµακεία, παλιές συσκευασίες φαρµάκων, φαρµακευτικά φιαλίδια (γυάλινα, πορσελάνινα και µεταλλικά), αντικείµενα και όργανα εργαστηρίου, σπάνιο φωτογραφικό υλικό µε φαρµακεία των δύο περασµένων αιώνων, πλούσια συλλογή θερµοµέτρων.